آیه
هَآ أَنتُمْ هَؤُلَا ءِ تُدْعَونَ لِتُنفِقُواْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَمِنکُم مَّن یَبْخَلُ وَ مَن یَبْخَلْ فَإِنَّمَا یَبْخَلُ عَن نَّفْسِهِ وَاللَّهُ الْغَنِیُّ وَأَنتُمُ الْفُقَرَآءُ وَإِن تَتَوَلَّوْاْ یَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیْرَکُمْ ثُمَّ لَا یَکُونُواْ أَمْثَالَکُم
ترجمه
آگاه باشید! این شمایید که برای انفاق در راه خدا دعوت میشوید، پس بعضی از شما بخل میورزند و هر کس بخل ورزد، فقط نسبت به خود بخل میورزد و خداوند غنیّ و بینیاز است و شمایید نیازمندان و اگر روی بگردانید، قومی غیر شما را جانشین شما میکند که آنان مثل شما (سست ایمان و بخیل) نباشند.
نکته ها
سؤال: در دو آیه قبل فرمود: «لایسئلکم اموالکم» ما از اموال شما چیزی نمیخواهیم، در حالی که این آیه مردم را دعوت به انفاق کرده و از آنان چیزی میخواهد، این چند آیه را چگونه در کنار هم جمع نماییم؟
پاسخ: مراد از «لایسئلکم اموالکم» آن است که ما در قبال هدایت و ایمانتان چیزی از شما نمیخواهیم و یا برای خودمان نیازی به شما نداریم، ولی دعوت به انفاق در این آیه، برای ایجاد عدالت اجتماعی، وحدت، نوعدوستی، برطرف کردن کدورتها، کینهها وتبعیضهایی است که اگر برطرف نشود، تفاوت طبقاتی به صورت یک عقده و انفجار و انتقام در میآید و دعوت به انفاق برای حفظ نظام زندگی خود انسانها است. لذا خداوند میفرماید: هر کس بخل ورزد، به ضرر خودش خواهد بود و خداوند از هر جهت غنی و بینیاز است.
در تفاسیر میخوانیم که پیامبر اکرمصلی الله علیه وآله در پاسخ کسی که پرسید: آن قوم دیگر که بخل نمیورزند کیانند؟ حضرت دستی به شانه سلمان زدند و فرمودند: منظور، قوم سلمان (مردم ایران) است، سوگند به آن کس که جانم به دست اوست، اگر ایمان به ثریّا بسته باشد، گروهی از فارسیان آن را به چنگ میآورند.** تفاسیر مجمعالبیان، المیزان، نمونه، کبیرفخررازی، مراغی، روح المعانی و شبّر.***
در شیوه تربیت باید مراحلی طی شود:
الف) هشدار به مخاطب. «ها أنتم»
ب) درخواست و دعوت. «تدعون...»
ج) توجیه و استدلال. «مَن یبخل فانّما یبخل عن نفسه»
د) تکرار و قاطعیّت. «واللّه الغنی و أنتم الفقراء»
ه) اتمام حجّت و تهدید. «و انّ تتولوا یستبدل...»
پیام ها
1- در تبلیغ، گاهی باید مخاطب را برای شنیدن حساس کرد. «ها أنتم...»
2- تا میتوانید با دست خود انفاق کنید که وارثان کاری نخواهند کرد. «لتنفقوا»
3- آنچه مورد دعوت الهی است، کار خالصانه است. «لتنفقوا فی سبیل اللّه»
4- مردم را باید به انفاق و کمک به دیگران دعوت کرد، امّا باید آزادشان گذاشت تا با فکر و انتخاب خود گامی بردارند. «فمنکم من یبخل»
5 - کسی که بخل میورزد، گمان میکند مردم را از مال خود محروم کرده، در حالی که خودش را از محبوبیّت و عزّت وقرب الهی محروم کرده است. «فانّما یبخل عن نفسه»
6- بخل مربوط به روحیه افراد است و لازمهی آن ثروتمند بودن نیست، چه بسیارند افرادی که سرمایه دارند و بخل ندارند. «فمنکم مَن یبخل»
7- دعوت به انفاق، نشانهی نیاز خداوند نیست. «واللّه الغنی»
8 - در تبلیغ، مخاطبین را مغرور نکنیم. «تدعون لتنفقوا... أنتم الفقراء» (در کنار دعوت به انفاق، بینیازی خدا و فقر و نیازمندی انسان را یادآور میشود)
9- در تبلیغ و دعوت، از تملّق مردم پرهیز شود و کرامت احکام الهی حفظ گردد. «تدعون لتنفقوا... و ان تتولوا یستبدل»
10- احکام خداوند تعطیل نمیشود، گرچه شما آن را انجام ندهید. «ان تتولّوا یستبدل قوماً غیرکم»
11- همان گونه که تاریخ گذشته درس عبرت است، آیندهنگری نیز میتواند سازنده باشد. «یستبدل قوما غیرکم»
12- ترک انفاق به قدری خطر دارد که ممکن است خداوند ملّت یا رژیمی را قلع و قمع کند. «و ان تتولّوا یستبدل...»
13- برای تربیت و ترغیب، گاهی باید از اهرم تهدید استفاده کرد. «و ان تتولّوا یستبدل»
14- زمین، هرگز از افراد صالح خالی نخواهد ماند. «یستبدل قوماً غیرکم ثمّ لایکونوا امثالکم» (سنّت الهی آن است که زمین خالی از حجّت نباشد.)
15- آنچه برای خداوند مطرح است بندگان مطیع است، من و شما ندارد. «قوما غیرکم ثم لایکونوا امثالکم» (دین الهی برای بقا و استمرار خود، وابسته به هیچ گروه و قوم خاصی نیست.)