ادیان آسمانی و پیشوایان دینی و علمای اخلاق اصرار وافری به خودشناسی و لزوم پرداختن به خویش دارند. البته اصرار و توصیه آن‌ها ارشادی است به یک حقیقت فطری و عقلی. در این راستا، قرآن که سراسر عالم طبیعت و عالم خلقت و حوادث و رخدادهای زمین و آسمان و تحوّلات و دگرگونی ها را علایم و نشانه های وجود مقدّس پروردگار می‌شمارد**ِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَواتِ وَالاَْرْضِ وَاخْتِلافِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ لاََیَات لاُِولِی الاَْلْبَابِ؛ مسلماً در آفرینش آسمان ها و زمین، و آمد و رفتِ شب و روز نشانه های (روشنی) برای خردمندان است. (ال عمران، 190)***، لکن در عین این‌که سراسر عالم را کتاب حق تعالی می‌داند و همه پدیده ها را آیات حق معرفی می‌کند و توجه به آیات آفاقی و انفسی را موجب هدایت به حق می‌داند و می‌فرماید: سَنُرِیهِمْ ایَاتِنَا فِی الاَْفَاقِ وَفِی أَنْفُسِهِمْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ ...**فصلت، 53.***؛ به زودی نشانه های خود را در اطراف جهان و در درون جانشان به آن‌ها نشان می‌دهیم تا برای آنان آشکار گردد که او حق است.
اما توجه خاصّی به خودشناسی دارد و برای نفس انسان حساب جداگانه‌ای باز کرده است و گرچه انسان در ساختار طبیعی و از جنبه فیزیولوژیک قسمت های مشترکی با دیگر موجودات طبیعت دارد، اما به جهت ویژگی های نفس انسانی و ابعاد اختصاصی انسان، قرآن برای آیات انفسی موقعیت خاصی قایل شده است و در نکوهش از کسانی که به خویشتن نمی‌پردازند و آیات الهی در درون خویش را نمی‌نگرند می‌فرماید: وَفِی أَنْفُسِکُمْ أَفَلاَ تُبْصِرُونَ**ذاریات، 21. ***؛ و در خودتان نیز آیاتی است مگر نمی‌بینید.
هم چنین نظر به نقش اساسی خودشناسی و شناخت آیات درونی در شناخت خداوند است که قرآن شریف، فراموش کردن نفس را لازمه فراموش کردن خدا و به منزله عقوبت این گناه معرفی می‌کند: وَلاَ تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْسَاهُمْ أَنْفُسَهُمْ**حشر، 19.***؛ مانند کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند، خدا هم خودشان را از یادشان برد.
﴿ صفحه 25﴾
فطرت، انسان را متوجه خویش می‌سازد و خودآگاهی ریشه در فطرت انسانی دارد، اما وقتی او خداوند را فراموش کرد، خداوند او را به کیفر غفلت از خویش مبتلا می‌سازد و در این صورت، او از تلاش و اندیشه در مصالح واقعی و مسیر راهیابی به کمال باز می‌ماند و در مسیر انحطاط و سقوط قرار می‌گیرد.
در جای دیگر خداوند درباره اهمیت و ضرورت خودشناسی می‌فرماید: عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ لاَیَضُرُّکُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُمْ**مائده، 105. ***؛ به خویشتن بپردازید، کسی که گمراه شد به شما زیان نمی‌زند اگر هدایت یافتید.
مشخص است که تأکید قرآن بر توجه به خویشتن به این معنا نیست که انسان به انجام وظایف خویش در حق دیگران نپردازد. مثلاً از امر به معروف و نهی از منکر ـ که یک تکلیف و وظیفه اجتماعی است ـ خودداری کند. چون توصیه قرآن به خودشناسی و شناخت ظرفیت های نفس انسانی برای این است که انسان هم آهنگ با فطرت خویش در مسیر حق و اطاعت خداوند قرار گیرد و در این راستا، انجام همه وظایف فردی و اجتماعی ـ که از شمار آن‌ها امر به معروف و نهی از منکر است ـ وقتی به انگیزه تقرّب به خدا و اطاعت او انجام پذیرند، تکامل و تعالی انسان را در پی خواهند داشت.
در روایات نیز اهمیّت فوق العاده‌ای به خودشناسی داده شده، تا آنجا که پیغمبر اکرم(صلی الله علیه وآله)آن را راه خداشناسی معرفی کرده‌اند: مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ**بحارالانوار، ج 2، ص 32.***
هم چنین در این زمینه روایات زیادی، با مضامین گوناگون، از امیرمؤمنان(علیه السلام) نقل شده که مرحوم آمدی قریب سی روایت از آن‌ها را در غررالحکم و دررالکلم جمع آوری کرده است که از جمله آن‌ها روایاتی است که در ذیل ذکر می‌کنیم:
1ـ مَعْرِفَةُ النَّفْسِ أَنْفَعُ الْمَعَارِفِ؛ شناخت خویش سودمندترین شناخت هاست.
2ـ عَجِبْتُ لِمَنْ یُنْشِدُ ضَالَتَهُ وَقَدْ أَضَلَّ نَفْسَهُ فَلاَ یَطْلُبُهَا؛
﴿ صفحه 26﴾
در شگفتم از کسی که گمشده‌ای را می‌جوید، در حالی که خود را گم کرده است و نمی‌جویدش.
3ـ عَجِبْتُ لِمَنْ یَجْهَلُ نَفْسَهُ کَیْفَ یَعْرِفُ رَبَّهُ؛
در شگفتم از کسی که خود را نمی‌شناسد، چگونه پروردگارش را بشناسد.
4ـ غایَةُ الْمَعْرِفَةِ أَنْ یَعْرِفَ الْمَرْءُ نَفْسَهُ؛
نهایت معرفت این است که انسان خودش را بشناسد.
5ـ أَلْفَوْزُ الاَْکْبَرُ مَنْ ظَفَرَ بِمَعْرِفَةِ النَّفْسِ؛
بزرگ ترین کامیابی از آن کسی است که به خودشناسی نایل شود.
6ـ کُلَّما زَادَ عِلْمُ الرَّجُلِ زَادَ عِنَایَتُهُ بِنَفْسِهِ وَبَذَلَ فِی رِیاضَتِهَا وَصَلاحِهَا جَهْدَهُ؛
هر قدر بر دانش شخصی افزوده شود، اهتمامش به خودش بیشتر می‌گردد و در راه تربیت و اصلاح خویش بیشتر می‌کوشد.