آیه
وَلَا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَلَا السَّیِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَدَاوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ
ترجمه
و نیکی با بدی یکسان نیست؛ (بدی دیگران را) با شیوهی بهتر (که نیکی است) دفع کن، که این هنگام آن کس که میان تو و او دشمنی است همچون دوست گرم میشود (و عداوتش نسبت به تو تمام میشود).
نکته ها
در برابر کسانی که مردم را به خدا دعوت میکنند افراد بی تفاوت و نااهل و بدرفتاری پیدا میشوند که اگر مبلّغ دین، با اخلاق خوش و سعهی صدر با آنان برخورد نکند توفیقی حاصل نمیشود. این آیه سفارش میکند که بدیها را با خوبی پاسخ بده و اهل انتقام نباش؛ همان گونه که در دعای مکارم الاخلاق، امام زین العابدین علیه السلام از خداوند میخواهد که به او توفیق دهد که در برابر غیبت مردم از او، نیکی مردم را بگوید و از بدی آنان بگذرد و هر کس با او قطع رابطه کرد با او معاشرت کند. بارها در سیرهی پیامبر اکرم و اهل بیت معصوم آن حضرت نمونههایی از این برخوردها را میخوانیم که سرسختترین مخالفان را به طرفدار آنان تبدیل کرده است.
مردم چند دستهاند:
کسی که دوست خود را حفظ میکند.
کسی که دوست خود را نسبت به خود بی تفاوت میکند.
کسی که دوست خود را به دشمن تبدیل میکند.
کسی که دشمن را به دوست تبدیل میکند.
روش برخورد با مخالفان
مخالفان به چند دسته تقسیم میشوند که باید با هر کدام به نحوی عمل کرد:
* گاهی افرادی به خاطر جهل و نادانی در برابر حقّ قرار میگیرند و دشمنی میکنند که این آیه دستور محبت و برخورد احسن میدهد.
در آیات دیگر نیز در اینباره آمده است:
1- و هنگامی که نادانان ایشان را (به سخنی ناروا) مخاطب سازند، با آنها سخنی مسالمتآمیز یا سلام گویند. «و اذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاما»**فرقان، 63.***
2- و چون بر بیهوده و ناپسند بگذرند، با بزرگواری بگذرند. «و اذا مرّوا باللغو مرّوا کراما»**فرقان، 72.***
* گاهی مخالفت افراد بر اساس شک و تردید است که باید با آنان از طریق استدلال و برطرف کردن شبهات برخورد کرد.
شک در مورد خداوند. «أفی اللّه شک...»**ابراهیم، 10.***
شک و تردید در مورد قیامت و رستاخیز. «ان کنتم فی ریب من البعث»** حج، 5 .***
تردید در مورد نزول وحی وکتب آسمانی بر پیامبر. «ان کنتم فی ریب مما نزلنا علی عبدنا»**بقره، 23.***
* گاهی مخالفت بر اساس حسادت است که باید با اغماض برخورد کرد.
برادران یوسف اعتراف به حسادت و خطای خود کردند، که با وعده آمرزش حضرت یوسف روبرو شدند. «انّا کنّا لخاطئین... لا تثریب علیکم الیوم»**یوسف، 91 - 92.***
هابیل، در مقابل حسادت برادرش قابیل گفت: اگر تو قصد کشتن من را داری، من (هرگز) دست به چنین کاری نمیزنم. «لئن بسطت الیّ یدک لتقتلنی ما انا بباسط یدی الیک لاقتلک»** مائده، 28.***
* گاهی مخالفت به خاطر حفظ موقعیّت و رفاه و کامیابیهای مادّی است. در این موارد اتمام حجّت کافی است و آیات «ذرهم»**انعام، 91 و حجر، 3.*** (آنان را به حال خود واگذار) و «اعرض عنهم»**مائده، 42 ، نساء، 63 و 81.*** (از آنان رویگردان و دوری کن) مطرح است.
* گاهی مخالفت، در قالب کارشکنی و هَجو و تضعیف ایمان مردم است که برخورد با این گروه را آیات ذیل در قالب برخورد شدید با آنان و قطع رابطه و دستگیری و گاهی اعدام مشخص میکند:
«واغلظ علیهم»**توبه، 73.*** با سختی و شدّت با کفّار برخورد کن.
«اذا سمعتم آیات اللّه یکفر بها و یستهزء بها فلاتقعدوا معهم حتّی یخوضوا فی حدیث غیره»**نساء، 140.*** و چون بشنوید که به آیات خدا کفر میورزند و آنان را به مسخره میگیرند، نباید با آنان بنشینید تا به گفتاری دیگر بپردازند.
«لا تتخدوا الیهود و النصاری اولیاء»**مائده، 51 .*** یهود و نصاری را دوست و سرپرست خود نسازید.
«اخذوا و قتّلوا تقتیلا»**احزاب، 61.*** کفّار را بگیرید و به شدّت به قتل رسانید.
* گاهی دشمنی آنان با دست بردن به اسلحه و مبارزهی مسلحانه است که قرآن میفرماید: «فاعتدوا علیه بمثل ما اعتدی علیکم...»**بقره، 194.*** همان گونه آنان بر شما تعدّی کردند باید با آنان مقابله به مثل کنید.
بعضی در تفسیر آیهی 40 سورهی شوری «و جزاء سیّئة سیئة مثلها» گفتهاند: مراد این است که اگر بدی کسی را با بدی پاسخ داد شما هم مثل او هستی، چنانکه در آیهی 43 همان سوره میفرماید: «و لمن صبر و غفر انّ ذلک لمن عزم الامور» و کسی که تحمّل بدی مردم را داشته باشد و از آنان بگذرد، این از تصمیمات شایسته است.
پیام ها
1- یکی از راههای دعوت الی اللّه آن است که تنش زدایی نماییم و بدی دیگران را با نیکی دفع کنیم. «و من احسن قولاً ممّن دعا الی اللّه... ادفع بالتی هی احسن»
2- فکر نکنید مرور زمان مسایل را کهنه میکند و همه چیز فراموش میشود. (برخوردهای مثبت و منفی هرگز یکسان نیست، و آثار آن در عمق روح افراد باقی میماند. «لا تستوی الحسنة و لا السیّئة»
3- یک نمونهی عملی دعوت به سوی خدا (که در آیهی قبل آمده بود) دفع بدیهای مردم با برخوردهای خوب است. «ادفع بالتی هی احسن»
4- در برخورد با مخالفان، اخلاق نیک کافی نیست، تهاجم اخلاقی لازم است «ادفع بالتی هی احسن» (دفع بدیهای دشمن با روش نیکو کافی نیست، بلکه به نیکوترین روشها و برترین رفتارهای اخلاقی نیاز است).
از محبت خارها گل میشود - از محبت سرکهها مُل میشود
5 - کیمیای واقعی، آن نیست که مس را طلا کند، بلکه برخوردی است که دشمنی را به محّبت تبدیل نماید. «ادفع بالتی هی احسن» (روز فتح مکّه شعار بعضی از مسلمانان «انتقام، انتقام» بود ولی پیامبر اکرم فرمود: امروز روز انتقام نیست بلکه روز رحمت و مرحمت است).
6- سعهی صدر شرط توفیق در تبلیغ است. «ادفع بالتی هی احسن -... کانّه ولیّ حمیم»
7- توجّه به نتیجهی کار، انگیزهی انسان را بالا میبرد. (اگر بدانیم که نتیجهی برخورد خوب، تبدیل دشمن به دوست است، انگیزهی این کار در ما زیاد میشود. «ادفع بالتی هی احسن -... کانّه ولیّ حمیم»
8 - در رفتارهای شایسته، اگر دشمن دوست نشود لااقل حیا و شرمندگی در او به وجود میآید و او را به رفتار دوستانه وادار میکند. «کانّه ولیّ حمیم»
9- ارزش دوست به گرمی اوست. «ولیّ حمیم»