تربیت
Tarbiat.Org

اخلاق در قرآن جلد سوم
آیت الله محمد تقی مصباح یزدی‏‏

ارزش عفو و اغماض

از آیات گذشته و بسیاری از آیات دیگر، ارزش عفو و اغماض و صبر و گذشت را در می یابیم؛ ولی از آن جا که شرایط و انگیزه های مختلف در عفو، بی تأثیر نیستند، ارزیابیِ آن نیازمند تفصیل بیش تری است و ما در این جا به شمه ای از این تفصیل می پردازیم.
عفوکردن، گونه های مختلفی دارد: گاهی شخص از آن جا که قدرت بر انتقام ندارد و نمی تواند قصاص کند، ناگزیر از عفو خواهد بود و به قول شاعر:

در کف شیر نر خونخواره ای - غیر تسلیم و رضا کو چاره ای؟

گاهی دیگر، شخص قدرت بر قصاص و انتقام دارد؛ ولی از آن جا که این کار، موجب زحمت و درگیری می شود و او شخص راحت خواه و عافیت طلبی است، از قصاص و انتقام می گذرد. گاه سوم، شخص قدرت بر انتقام دارد و راحت طلب هم نیست، بلکه صرفاً با انگیزه خداخواهی و برای کسب خشنودی خدا دست از انتقام و قصاص برمی دارد.
عفو و اغماض را از زاویه دیگر نیز می توان تقسیم کرد به این ترتیب که:
گاهی شخص، تنها برای خودسازی، دست از انتقام می کشد، برای آن که تحمل سختی ها را تمرین کند، به کمال صبر و مقاومت دست یابد، زود از کوره به در نرود و ضعف او در این میدان، به قوّت و تحمل و خودداری مبدل شود تا در امر دنیا و آخرت موفق باشد.
گاهی عفو و اغماض، جنبه تاکتیکی دارد؛ یعنی از آن جا که شرایط برای انتقام گیری و قصاص مساعد نیست، باید به انتظار روزی بنشیند که دشمن، ضعیف یا خود او قوی شود و شرایط برای انتقام و قصاص مساعد باشد. پس ناچار در چنین شرایطی از انتقام و قصاص صرف نظر می کند تا در شرایط مناسب تری به آن اقدام کند.
گاهی شخص نه برای خودسازی از انتقام درمی گذرد و نه کار او جنبه تاکتیکی دارد، بلکه برای همیشه از انتقام متجاوز در می گذرد تا او را تربیت کند و از ارتکاب دوباره این عمل زشت، بازش دارد؛ زیرا انسانی که در کمال قدرت است، وقتی از تجاوز کسی که
﴿ صفحه 395﴾
ضعیف و زیر دست او است، می گذرد، به طور طبیعی، او را تحت تأثیر قرار خواهد داد، وجدان اخلاقی او را بیدار می کند و بدیهی است که این انگیزه نیز یک انگیزه الهی و والا است.
گاهی نیز ممکن است اغماض وی برای تأمین مصالح مسلمانان دیگر باشد که در سایه گذشت او تأمین می شود؛ مثل آن که اگر بخواهد از دشمن انتقام بگیرد، دشمن قصد آزار و اذیت مسلمانان دیگر و یا بستگان او را خواهد کرد و او برای آن که جلوی چنین مفاسدی گرفته شود، از حق خود می گذرد.
پس این مسئله، صورت های مختلفی دارد که نمی توان همه را یک سان ارزیابی کرد، بلکه باید موارد مختلف را جداگانه سنجید و در هر مورد، مقتضای اخلاق و موضوع ارزش اخلاقی را بهتر تشخیص داد. البته در همه مواردی که به حقوق انسان تجاوز شده، حق قصاص محفوظ است و ارزش منفی ندارد؛ ولی سؤال این است که آیا ارزش مثبت هم دارد؟ و اگر دارد، ارزش مثبت آن چقدر است؟ برای پاسخ به این سؤال، نیازمند دقت بیش تر و بررسیِ علل و عوامل و انگیزه ها و شرایط آن هستیم؛ زیرا ارزش مثبت عفو و اغماض و درجات آن، تابعی از عوامل متغیری است که بسیاری از آن ها را نام بردیم که با تغییر آن ها تغییر خواهد کرد و حکم واحدی بر آن بار نمی شود.