یکی دیگر از کارهای مالی، که قرآن، به شدت، مسلمانان را از دست زدن به آن نهی فرموده، رباخواری است. معامله ربوی، کم و بیش، در همه زمان ها و در همه جوامع
﴿ صفحه 298﴾
وجود داشته است و امروزه نیز وجود دارد. به ویژه در عصر پیامبر اسلام این عمل رواج بسیار داشته و یکی از مفاسد اقتصادی جامعه جاهلی بوده است.
برخورد قرآن با پدیده رباخواری، بسیار تند و تهدیدآمیز است و ما در این جا به نمونه هایی از آن اشاره می کنیم:
(اَلَّذینَ یَأْکُلُونَ الرِّبوا لایَقُومُونَ اِلاّ کَما یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیطانُ مِنَ الْمَسِّ ذلکَ بِاَنَّهُمْ قالُواْ اِنَّما الْبَیْعُ مِثْلُ الْرِّبوا وَاَحَلَّ اللّهُ الْبَیْعَ وَحَرَّمَ الرِّبوا فَمَنْ جائَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهی فَلَهُ ما سَلَفَ وَاَمْرُهُ اِلی اللّهِ وَمَنْ عادَ فَاُوْلئِکَ اَصْحابُ النّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ)**بقره/ 275.***.
کسانی که ربا می خورند نمی ایستند (یا در قیامت از قبر برنمی خیزند) مگر همانند کسی که با تأثیر شیطان دیوانه شده باشد. این که (اینان) مرتکب رباخواری می شوند، بدان علت است که می گویند (و معتقدند) که خرید و فروش هم مثل ربا است و (چون خرید و فروش حلال است پس ربا هم حلال است در صورتی که خداوند خرید و فروش را حلال و رباخواری را حرام و منع کرده است. پس آن کس که اندرز خداوند به او رسید و (تحت تأثیر آن موعظه و اندرز) به این عمل زشت پایان داد، خداوند از گذشته او درگذرد و در پایان، سر و کارش با خدا باشد و هر کس که به این عمل باز گردد، همراه آتش خواهد بود و در آن جاودان بماند.
در جای دیگر می فرماید:
(یَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبوا وَیُرْبی الصَّدَقاتِ وَاللّهُ لایُحِبُّ کُلَّ کَفّار اَثیم)**بقره/ 276.***.
خداوند سود رباخواری را نابود کرد و صدقات را فزونی بخشید و او مردم بی ایمان و گنه کار را دوست نمی دارد.
و در آیه دیگر آمده است:
(یا اَیُّها الَّذِینَ امَنُواْ اتَّقُواْ اللّهَ وَذَرُواْ مابَقِیَ مِنَ الرِّبوا اِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینَ * فَاِنْ لَمْ تَفْعَلُواْ فَأْذَنُواْ بِحَرْب مِنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ وَاِنْ تُبْتُمْ فَلَکُمْ رُؤُسُ اَمْوالِکُمْ لاتَظْلِمُونَ وَلاتُظْلَمُونَ)**بقره/ 278 و 279.***.
ای کسانی که ایمان دارید، تقوای خدا پیشه کنید و دنباله رباخواری را اگر واقعاً ایمان
﴿ صفحه 299﴾
دارید، رها کنید و هرگاه رباخواری را ترک نکردید، در واقع به جنگ با خدا و رسول برخاسته اید و اگر پشیمان شدید، سرمایه اصلیِ شما مال خودتان باشد که در این صورت، نه کسی به شماو نه شما به کسی ستم می کنید.
خداوند در یکی دیگر از آیات قرآن، میان ربا و انفاق مقایسه ای می کند و به مردم، این حقیقت را گوشزد می کند که شما چون می خواهید مالتان رشد کند و سود بیش تری ببرید، دست به رباخواری می زنید؛ ولی این را بدانید که نزد خداوند، ربا سود نیست، بلکه زیان است و در عوض، انفاق و دادن زکات و صدقات، که به گمان شما زیان است، نزد خداوند سود حساب می شود.
آن چه را به صورت ربا به دست مردم می دهید تا در میان اموال آنان رشد کند، این مال، نزد خدا رشد نمی کند (و شما حق ندارید چیزی بیش از اصل سرمایه از او پس بگیرید) و آن چه را به زکات می دهید و خشنودیِ خدا را با آن طلب می کنید، نزد خدا چندین برابر خواهد شد.**(وَ ما اتَیْتُم مِن رِباً لِیَرْبُوَا فِی اَمْوالِ النّاسِ فَلا یَرْبُوا عِنْدَاللّهِ وَ ما اتَیْتُمْ مِنْ زَکوة تُریدُونَ وَجْهَ اللّهِ فَاُوْلئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ) (روم/ 39).***
پس اگر واقعاً، طالب سود هستید مالتان را انفاق کنید تا هفتصد برابر و بیش تر شود و یا قرض الحسنه بدهید و پاداش آن را از نزد خدا دریافت کنید؛ ولی اگر اموال خود را به ربا دادید، به طمع آن که در بین اموال مردم رشد کند و از اموال آنان به مال شما اضافه شود، این چنین رشدی را خداوند نمی پذیرد و این کار، در همین دنیا هم شما را سعادتمند نخواهد کرد.
خداوند در یکی از آیات مذکور، در یک تشبیه یا در ضمن یک مثال، می گوید: رباخوار جز همانند کسی که شیطان با او تماس حاصل کرده و دیوانه اش نموده است، برنخیزد.
در تفسیر این آیه و تحلیل این تشبیه، بعضی از مفسران گفته اند: منظور این است که رباخوار در قیامت، سر از قبر برنمی دارد مگر همانند شخصی دیوانه. او مبهوت، متحیّر و دیوانه محشور می شود؛ ولی بعضی دیگر گفته اند: این حالت بهت و دیوانگی، در همین دنیا برای رباخوار حاصل می شود؛ یعنی کسانی که به رباخواری عادت کنند، در
﴿ صفحه 300﴾
واقع، حالتی جنون آمیز پیدا خواهند کرد و دائماً در فکر چک و سفته هستند، حتی در خیابان هم که راه می روند، گویی در عالم دیگر سیر می کنند و متوجه خود و اطرافشان نیستند، بلکه همه هوش و حواس و فکر خود را به پول و سرمایه و سودش سپرده اند و ممکن است حالتشان در قیامت هم تحقق عینیِ همین وضع روحی در این عالم باشد. قرآن با این تشبیه، مسلمانان را متوجه می کند که با دست زدن به رباخواری، خود را به این وضع مبتلا نکنند تا عقل و هوش از سر آن ها نرود.
رباخواری نزد خداوند تا آن اندازه زشت و ناپسند است که در بعضی آیات، به منزله کفر و حتی جنگ با خدا معرفی شده است:
(یا اَیُّها الَّذِینَ امَنُواْ لاتَأْکُلُواْ الرِّبا اَضْعافاً مُضاعَفَةً وَاتَّقُوا اللّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ * وَاتَّقُواْ النّارَ الَّتِی اُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ)**آل عمران/ 130 و 131.***.
ای ایمان داران! چندین برابر ربا نخورید (یا اموال خود را با گرفتن ربا چندین برابر نکنید) و از خدا بترسید، باشد که رستگار شوید و بترسید از آتشی که برای کفّار آماده شده است.
این آیه، به دو مطلب اشاره دارد: نخست این که رباخواری سبب تراکم و تمرکز ثروت می شود، بدون کار و زحمت و به طور نامشروع.
دوم آن که رباخوار در حکم کافر است.
در بعضی دیگر از آیات، خداوند قوم یهود را به خاطر رباخواری نیز به شدّت ملامت و مذمت می کند که آنان با آن که از گرفتن ربا و خوردن مال مردم به باطل و به ناحق، منع شده بودند، ربا می گرفتند. از این رو، مستحق نکوهش و مذمتند و اشاره ای نیز به این دارد که آنان که ربا می خوردند، به ظاهر یهودی بودند و در واقع، کافر بودند و دین یهود را نیز قبول نداشتند.
تعابیری که از آیات نقل کردیم، در برخورد با رباخواران بسیار تند و تهدیدآمیز بود؛ ولی از همه تعابیر، تندتر و تهدید آمیزتر آن است که می گوید: اگر رباخواری را ترک نکنید، در واقع، با خدا و رسول خدا اعلان جنگ داده اید:
(فَاِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْب مِنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ)**بقره/ 279.***.
﴿ صفحه 301﴾
و این شاید به این علت باشد که رباخواری، غیر از آثار زشت اخلاقی، منشأ اختلال و فساد اقتصادی در جامعه می شود و افرادی را وامی دارد تا به جای کار و تلاش مفید، تن به تنبلی و تن آسایی دهند و از سود سرمایه خود ـ که حاصل رنج و تلاش طاقت فرسای افراد ضعیفی است که زیر این بار، کمر خم می کنند ـ ارتزاق کنند و سرمایه خود را روز به روز افزایش دهند و در نظام اقتصادی و اجتماعی، بحران و اختلال ایجاد کنند.