مسائل حقوقی در بسیاری موارد، با اخلاق ارتباط پیدا می کنند و بعضی از مسائل، هم جنبه اخلاقی و هم جنبه حقوقی دارند. البته دایره اخلاق اسلامی، مسائل حقوقی را نیز شامل می شود؛ گرچه بعضی از احکام حقوقی، جنبه اخلاقی ندارند؛ مثلا احکام مربوط به معاملات و قراردادها، احکام وضعیِ خاصی هستند که مستقیماً با اخلاق ارتباط پیدا نمی کنند.
احکام اخلاقی و حقوقی از چند جهت متفاوتند:
نخست آن که احکام حقوقی، تنها برای تنظیم روابط اجتماعی انسان در زندگیِ دنیوی است و هدف آن، خواه عدالت باشد یا نظم و یا امری دیگر، از مرز زندگیِ دنیویِ
﴿ صفحه 61﴾
انسان فراتر نمی روند، در حالی که هدف اخلاق اسلامی، فوق هدف حقوقیِ آن است و منحصر در اهداف دنیوی نمی شود.
دوم آن که احکام حقوقی، ضمانت اجرای دولتی دارد. دولت موظف است که احکام حقوقی را پیاده کند و متخلفان را تحت تعقیب و پی گرد قانونی قرار دهد؛ اما احکام اخلاقی، دارای چنین ویژگی و ضمانت اجرای دولتی نیستند. البته گاهی ممکن است یک حکم، دارای دو جنبه اخلاقی و حقوقی باشد که در این صورت، دولت به لحاظ جنبه حقوقی اش به اجرای آن مبادرت میورزد.
جنبه اخلاقی آن، مربوط به تأثیرات نفسانی و کمالات معنوی است که در انسان باقی می گذارد، و ناگزیر، مشروط به بعضی شرایط روانی است که هیچ گاه، در محدوده آگاهی و قدرت دولت قرار نمی گیرد تا بتواند آن را اجرا و کنترل کند.
برای محیط خانواده، احکامی وجود دارد که تخلف از آن ها جرم و متخلف، از نظر قانونی، قابل تعقیب است و این ویژگی، بُعد حقوقیِ این احکام را نشان می دهد. این احکام، مربوط به رفتار ظاهری اعضای خانواده است و با هر نیتی که اجرا شود، از نظر حقوقی، پذیرفته خواهد بود؛ اما همان طور که گفته شد، قوام ارزش اخلاقی، به انگیزه و نیت شخص بستگی دارد که این هم نشانه بعد اخلاقیِ این احکام است.
پس ممکن است عملی از نظر قانونی و حقوقی، مُجاز باشد، اما از نظر اخلاقی، از آن جا که با انگیزه و نیت سوء انجام گرفته، نامطلوب و دارای ارزش منفی باشد. حقوق در مورد نیت انسان، در کاری که انجام می دهد، نظر خاصی ندارد، بلکه به صرف قانونی بودن ظاهری، با هر انگیزه ای، مُجاز و بی اشکال است.
البته در موارد نادری، احکام حقوقی نیز به نیت بستگی دارد؛ مانند قتل عمدی و غیرعمدی که مجازات های متفاوتی از نظر حقوقی، بر آن ها بار می شود و تفاوت آن دو، به قصد و نیت است؛ اما در این موارد، منظور، قصد خود فعل است؛ ولی آن چه دراخلاق و ارزش اخلاقی نقش دارد، نیت نتیجه فعل و انگیزه ای است که انسان را به انجام کار وادار می کند.
سوم ـ با توجه به آن چه گفته شد ـ آن که قوام ارزش احکام اخلاقی، به نیت است و ارزش کار، با نیت خوب یا بد، متفاوت خواهد شد؛ اما در احکام حقوقی و کارهای قانونی، نیت تأثیری ندارد.
﴿ صفحه 62﴾