تربیت
Tarbiat.Org

تفسیر نمونه، جلد1
آیت الله مکارم شیرازی با همکاری جمعی از فضلاء و دانشمندان‏‏‏‏‏

روزه سرچشمه تقوا

به دنبال چند حکم مهم اسلامی که در آیات پیشین گذشت در آیات مورد بحث به بیان یکی دیگر از این احکام که از مهمترین عبادات محسوب می پردازد و آن روزه است، و با همان لحن تاءکید آمیز گذشته می گوید: ((ای کسانی که ایمان آورده اید روزه بر شما نوشته شده است آنگونه که بر امتهائی که قبل از شما بودند نوشته شده بود)) (یا ایها الذین آمنوا کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم ).

و بلافاصله فلسفه این عبادت انسانساز و تربیت آفرین را در یک جمله کوتاه اما بسیار پرمحتوا چنین بیان می کند:(( شاید پرهیزکار شوید)) (لعلکم تتقون ).

آری روزه چنانکه شرح آن خواهد آمد عامل مؤثری است برای پرورش


@@تفسیر نمونه، جلد1، صفحه 624@@@

روح تقوا و پرهیزگاری در تمام زمینه ها و همه ابعاد.

از آنجا که انجام این عبادت با محرومیت از لذائذ مادی و مشکلاتی مخصوصا در فصل تابستان همراه است تعبیرات مختلفی در آیه فوق به کار رفته که روح انسان را برای پذیرش ‍ این حکم آماده سازد.

نخست با خطاب یا ایها الذین آمنوا: ای مؤمنان !

سپس بیان این حقیقت که روزه اختصاص به شما ندارد، بلکه در امتهای پیشین نیز بوده است .

و سرانجام بیان فلسفه آن و اینکه اثرات پربار این فریضه الهی صددرصد عائد خود شما می شود، آن را یک موضوع دوست داشتنی و گوارا می سازد.

در حدیثی از امام صادق نقل شد که فرمود: لذة ما فی النداء ازال تعب العبادة و العناء!: ((لذت خطاب ((یا ایها الذین آمنوا)) آنچنان است که سختی و مشقت این عبادت را از بین برده است !.))**مجمع البیان ذیل آیه مورد بحث.***

در آیه بعد برای اینکه باز از سنگینی روزه کاسته شود چند دستور دیگر را در این زمینه بیان می فرماید نخست می گوید:

((چند روز معدودی را باید روزه بدارید)) (ایاما معدودات ).

چنان نیست که مجبور باشید تمام سال یا قسمت مهمی از آن را روزه بگیرید بلکه روزه تنها بخش کوچکی از آن را اشغال می کند.

دیگر اینکه : کسانی که از شما بیمار یا مسافر باشند و روزه گرفتن برای آنها مشقت داشته باشد از این حکم معافند و باید روزهای دیگری را بجای آن روزه بگیرند (فمن کان منکم مریضا او علی سفر فعدة من ایام اخر).

سوم ((کسانی که با نهایت زحمت باید روزه بگیرند (مانند پیرمردان


@@تفسیر نمونه، جلد1، صفحه 625@@@

و پیر زنان و بیماران مزمن که بهبودی برای آنها نیست ) لازم نیست مطلقا روزه بگیرند، بلکه باید بجای آن کفاره بدهند، مسکینی را اطعام کند)) (و علی الذین یطیقونه فدیة طعام مسکین ).**(یطیقونه) از ماده (طوق) در اصل به معنی حلقه ای است که به گردن می اندازند و یا بطور طبیعی در گردن وجود دارد (مانند حلقه رنگین گردن بعضی از پرندگان) سپس به معنی نهایت توانائی به کار رفته است، جمله (یطیقونه) در اینجا با توجه به اینکه ضمیر آخر آن به روز برمی گردد مفهومش این است که برای انجام روزه نهایت توانائی خود را باید به کار برند یعنی شدیدا به زحمت بیفتد، و این در مورد پیران و بیماران غیر قابل علاج می باشد، بنابراین آنها از حکم روزه معافند، و تنها بجای آن فدیه می پردازند (ولی بیمارانی که بهبودی می یابند موظفند قضای روزه را بگیرند). بعضی نیز گفته اند مفهوم جمله (یطیقونه) این است که در گذشته توانائی داشته اند (کانوا یطیقونه) و الان توانائی ندارند (در بعضی از روایات نیز همین معنی آمده است). به هر حال حکم بالا نسخ نشده و امروز هم به قوت خود باقی است و اینکه بعضی گفته اند روزه در آغاز به صورات واجب تخییری بوده و مردم می توانستند روزه بگیرند و یا فدیه بدهند با قرائن موجود در آیه نمی سازد و دلیلی بر آن نداریم.***

((و آن کس که مایل باشد بیش از این در راه خدا اطعام کنند برای او بهتر است )) (فمن تطوع خیرا فهو خیر له ).**بعضی جمله (تطوع خیر) را اشاره به روزه های مستحبی می دانند و بعضی دیگر گقته اند مفهوم جمله این است که با توجه به اهمیت و فلسفه روزه باید آن را از روی میل و رغبت انجام داد نه از روی کراهت و اجبار.***

و بالاخره در پایان آیه این واقعیت را بازگو می کند که ((روزه گرفتن برای شما بهتر است اگر بدانید)) (و ان تصوموا خیر لکم ان کنتم تعلمون )

گر چه بعضی خواسته اند این جمله را دلیل بر این بگیرند که روزه در آغاز تشریع، واجب تخییری بوده و مسلمانان می توانستند روزه بگیرند یا بجای آن فدیه بدهند تا تدریجا به روزه گرفتن عادت کنند و بعد این حکم نسخ


@@تفسیر نمونه، جلد1، صفحه 626@@@

شده و صورت وجوب عینی پیدا کرده است .

ولی ظاهر این است که این جمله تاءکید دیگری بر فلسفه روزه است، و اینکه این عبادت همانند سائر عبادات چیزی بر جاه و جلال خدا نمی افزاید بلکه تمام سود و فائده آن عائد عبادت کنندگان می شود.

شاهد این سخن تعبیرهای مشابه آن است که در آیات دیگر قرآن به چشم می خورد، مانند ذلکم خیر لکم ان کنتم تعلمون که بعد از حکم وجوب نماز جمعه ذکر شده است سوره جمعه آیه 9).

و در آیه سوره عنکبوت می خوانیم : و ابراهیم اذ قال لقومه اعبدوا الله و اتقوه ذلکم خیر لکم ان کنتم تعلمون : ((او به بت پرستان گفت : خدا را پرستش کنید و از او بپرهیزید، این برای شما بهتر است اگر بدانید)).

و به این ترتیب روشن می شود که جمله ((ان تصوموا خیر لکم )) خطاب به همه روزه داران است نه گروه خاصی از آنها.

آخرین آیه مورد بحث زمان روزه و قسمتی از احکام و فلسفه های آن را شرح می دهد نخست می گوید: ((آن چند روز معدود را که باید روزه بدارید ماه رمضان است )) (شهر رمضان ).

همان ماهی که قرآن در آن نازل شده (الذی انزل فیه القرآن ).

همان قرآنی که مایه هدایت مردم، و دارای نشانه های هدایت، و معیارهای سنجش حق و باطل است (هدی للناس و بینات من الهدی و الفرقان ).

سپس بار دیگر حکم مسافران و بیماران را به عنوان تاءکید بازگو کرده می گوید: کسانی که در ماه رمضان در حضر باشند باید روزه بگیرند، اما آنها که بیمار یا مسافرند روزهای دیگری را بجای آن روزه می گیرند (فمن شهد


@@تفسیر نمونه، جلد1، صفحه 627@@@

منکم الشهر فلیصمه و من کان مریضا او علی سفر فعدة من ایام اخر).**بعضی از مفسران جمله من شهد منکم الشهر را به مساله رؤیت هلال و مشاهده ماه تفسیر کرده اند، و گفته اند هر کس ماه را ببیند روزه بر او واجب می گردد، ولی این تفسیر بسیار بعید به نظر می رسد و حق همان است که در بالا گفته شد که با جمله های قبل و بعد آیه هماهنگ است و در روایات ائمه اهلبیت (ع) نیز وارد شده است.***

تکرار حکم مسافر و بیمار در این آیه و آیه قبل ممکن است از این نظر باشد که بعضی به گمان اینکه خوردن روزه مطلقا کار خوبی نیست به هنگام بیماری و سفر اصرار داشته باشند روزه بگیرند، لذا قرآن با تکرار این حکم می خواهد به مسلمانان بفهماند همانگونه که روزه گرفتن برای افراد سالم یک فریضه الهی است افطار کردن هم برای بیماران و مسافران یک فرمان الهی می باشد که مخالفت با آن گناه است .

در قسمت آخر آیه بار دیگر به فلسفه تشریع روزه پرداخته می گوید: ((خداوند راحتی شما را می خواهد و زحمت شما را نمی خواهد)) (یرید الله بکم الیسر و لا یرید بکم العسر).

اشاره به اینکه روزه داشتن گرچه در ظاهر یکنوع سختگیری و محدودیت است اما سرانجامش راحتی و آسایش انسان می باشد، هم از نظر معنوی و هم از لحاظ مادی (چنانکه در بحث فلسفه روزه خواهد آمد).

این جمله ممکن است به این نکته نیز اشاره باشد که فرمانهای الهی مانند فرمان حاکمان ستمگر نیست، بلکه در مواردی که انجام آن مشقت شدید داشته باشد وظیفه آسان تری قائل می شود، لذا حکم روزه را با تمام اهمیتی که دارد از بیماران و مسافران و افراد ناتوان برداشته است .

سپس اضافه می کند: ((هدف آن است که شما تعداد این روزها را کامل کنید)) (و لتکملوا العدة ).


@@تفسیر نمونه، جلد1، صفحه 628@@@

یعنی بر هر انسان سالمی لازم است در سال یکماه روزه بدارد، چرا که برای پرورش جسم و جان او لازم است، به همین دلیل اگر ماه رمضان بیمار یا در سفر بودید باید به تعداد این ایام روزه را قضا کنید تا عدد مزبور کامل گردد، حتی زنان حائض که از قضای نماز معافند از قضای روزه معاف نیستند.

و در آخرین جمله می فرماید: ((تا خدا را به خاطر اینکه شما را هدایت کرده بزرگ بشمرید، و شاید شکر نعمتهای او را بگذارید)) (و لتکبروا الله علی ما هداکم و لعلکم تشکرون ).

آری شما باید به خاطر آنهمه هدایتها در مقام تعظیم پروردگار بر آئید، و در مقابل آن همه نعمتها که به شما بخشیده شکرگزاری کنید.

قابل توجه اینکه مساءله شکرگزاری را با کلمه ((لعل )) آورده است، ولی مساءله بزرگداشت پروردگار را به طور قاطع ذکر کرده، این تفاوت تعبیر ممکن است به خاطر این باشد که انجام این عبادت (روزه ) به هر حال تعظیم مقام پروردگار است، اما شکر که همان صرف کردن نعمتها در جای خود و بهره گیری از آثار و فلسفه های عملی روزه است شرائطی دارد که تا آن شرائط حاصل نشود انجام نمی گیرد، و مهمترین آن شرائط اخلاص کامل و شناخت حقیقت روزه و آگاهی از فلسفه های آن است .

نکته ها