علاوه بر آنچه در آیات فوق آمده از روایات اسلامی نیز به خوبی استفاده می شود که ممکن است آثاری از انسان باقی بماند که برکات یا عواقب سوئش تا سالهای متمادی و حتی تا دامنه قیامت به او برسد .
چنانکه در حدیثی از امام صادق (علیه السلام ) می خوانیم : لیس یتبع الرجل بعد موته من الاجر الا ثلاث خصال : صدقة اجراها فی حیاته ، فهی تجری بعد موته ، و سنة هدی سنها ، فهی تعمل بها بعد موته ، و ولد صالح یستغفر له : ((بعد از مرگ انسان پرونده اعمال او بسته می شود ، و اجر و پاداشی به او نمی رسد مگر از سه طریق : بناها و اشیاء مفیدی که برای استفاده مردم از خود به یادگار
@@تفسیر نمونه جلد 26 صفحه 214@@@
گذارده ، و بعد از او جریان خود را طی می کند ، و سنت هدایتگری که آن را به وجود آورده ، و بعد از مرگ او به آن عمل می شود ، و فرزند صالحی که برای او استغفار می کند)) . ** بحار الانوار جلد 71 صفحه 257 . ***
در روایت دیگری این امور شش چیز شمرده شده که به حال مؤمنان بعد از موتشان مفید است : فرزند صالح ، قرآنی که آن را تلاوت می کند ، چاهی که حفر کرده ، درختی که غرس نموده ، تهیه آب ، و سنت حسنه ای که بعد از او باقی می ماند و مورد توجه قرار می گیرد . ** همان مدرک . ***
در بعضی از روایات روی علم و دانشی که از انسان در میان مردم نیز می ماند تکیه شده است . ** منیة المرید صفحه 11 . ***
مخصوصا در مورد سنت نیک و بد روایات متعددی داریم که به مردم هشدار می دهد ، مراقب باشند که بر اثر اعمال آنها چگونه سنتی در میان مردم باقی می ماند .
مرحوم طبرسی در ذیل آیات مورد بحث حدیثی به این مضمون نقل می کند که روزی شخصی در محضر پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) برخاست و از مردم تقاضای کمک کرد ، همگی خاموش شدند ، در این موقع یکی از اصحاب چیزی به سائل داد ، بقیه نیز از او پیروی کرده و به مرد فقیر کمک می کردند ، پیغمبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) فرمود : من استن خیرا فاستن به فله اجره ، و مثل اجور من اتبعه ، غیر منتقص من اجورهم ، و من استن شرا فاستن به فعلیه وزره ، و مثل اوزار من اتبعه غیر منتقص من اوزارهم : کسی که سنت نیکی بگذارد و دیگران به او اقتدا کنند پاداش خود را دارد ، و همانند پاداش کسانی که از او پیروی کرده اند ،
@@تفسیر نمونه جلد 26 صفحه 215@@@
بی آنکه از اجر آنها کاسته شود ، و کسی که سنت بدی بگذارد و از آن پیروی کنند ، گناه خود را دارد و همانند گناهان کسانی که از او پیروی کرده اند ، بی آنکه از گناهان آنها چیزی کاسته شود ، در اینجا بود که خذیفه یکی از یاران پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) آیه علمت نفس ما قدمت و اخرت را تلاوت کرد . ** مجمع البیان جلد 10 صفحه 449 . ***
امیر مؤمنان علی (علیه السلام ) نیز می فرماید : فکیف بکم لو تناهت بکم الامور و بعثرت القبور هنالک تبلو کل نفس ما اسلفت و ردوا الی الله مولاهم الحق و ضل عنهم ما کانوا یفترون : چگونه خواهید بود آنگاه که همه امور پایان پذیرد ، قبرها زیر و رو شود ، و همه شما در عرصه محشر حاضر شوید ، آنجا است که هر کس هر عملی را قبلا انجام داده می آزماید ، و همگی به سوی خداوند که مولی و سرپرست حقیقی آنها است باز می گردند ، و کسانی را که به دروغ همتای او قرار دادند از خاطر آنها می رود . ** نهج البلاغه خطبه 226 . ***
این آیات و روایات ابعاد مسئولیت انسان را در برابر اعمالش از دیدگاه اسلام منعکس می کند و نشان می دهد که تا چه حد هر انسانی در مقابل اعمال خویش مسئول است ، تا آنجا که ممکن است بعد از گذشتن هزاران سال آثارش برای او پاداشی نیک بیافریند ، یا وزر و لعن و گناه به بار آورد .
در این زمینه در جلد 11 صفحه 206 تا 208 (ذیل آیه 25 سوره نحل ) نیز بحث کرده ایم ) .
@@تفسیر نمونه جلد 26 صفحه 216@@@
ََآیه 6 - 12