به دنبال نقل سرگذشت موسی و فرعون به عنوان یک درس عبرت برای همه طغیانگران و تکذیب کنندگان بار دیگر به مساءله معاد و رستاخیز بر می گردد و نمونه هایی از قدرت بی انتهای حق را در جهان هستی به عنوان یک دلیل برای امکان معاد بیان می کند و گوشه هایی از نعمتهای بی پایانش را بر انسانها شرح می دهد تا حس شکرگزاری را که سرچشمه معرفة الله است در آنها برانگیزد .
نخست منکران معاد را مخاطب ساخته و ضمن یک استفهام توبیخی می فرماید ((آیا آفرینش شما (و بازگشت به زندگی پس از مرگ ) مشکل تر است یا آفرینش این آسمان با عظمت که خداوند بنا نهاده است )) ءاءنتم اشد خلقا ام السماء بناها) . ** آیه در حقیقت محذوفی دارد و در تقدیر چنین است ام السماء اشدخلقنا و جمله بناها یک جمله مستانفه است و مقدمه ای است برای آیات بعد . ***
این سخن در حقیقت پاسخی است به گفتار آنها که در آیات پیشین گذشت که می گفتند ءإ نا لمردودون فی الحافره ((آیا ما به حالت اول باز می گردیم )) این آیه می گوید هر انسانی در هر مرحله ای از درک و شعور باشد می داند که آفرینش این آسمان بلند اینهمه کرات عظیم و کهکشانهای بی انتها قابل مقایسه به آفرینش انسان نیست کسی که این قدرت را داشته چگونه از باز گرداندن شما به حیات عاجز است .
سپس به شرح بیشتر درباره این آفرینش بزرگ پرداخته می افزاید ((سقف آسمان را برافراشت و آن را منظم و مرتب و موزون کرد)) (رفع سمکها فسواها) .
@@تفسیر نمونه جلد 26 صفحه 99@@@
((سمک )) (بر وزن سقف ) در اصل به معنی ارتفاع و بلندی است و به معنی سقف نیز آمده در تفسیر کبیر فخر رازی آمده است که بلندی چیزی را هر گاه از سمت بالا به پایین اندازه گیری کنند عمق نامیده می شود و هر گاه از سمت پایین به بالا اندازه گیری کنند سمک نامیده می شود . ** تفسیر فخر رازی جلد 31 صفحه 46 . ***
((سواها)) از ماده تسویه به معنی تنظیم و موزون ساختن چیزی است و اشاره به نظم دقیقی است که بر تمام کرات آسمانی حکمفرما است و اگر منظور از سمک سقف باشد اشاره به قشر عظیمی از هوا است که همچون سقف محفوظ و محکمی گرداگرد زمین را گرفته و آن را از هجوم سنگهای پراکنده آسمانی و اشعه های مرگبار کیهانی حفظ می کند . بعضی تعبیر فوق را اشاره به کروی بودن آسمانی که گرداگرد زمین را گرفته است می دانند چرا که تسویه اشاره ای است به فاصله مساوی اجزای این سقف نسبت به مرکز اصلی یعنی زمین و این بدون کرویت ممکن نیست .
این احتمال نیز وجود دارد که آیه هم اشاره به ارتفاع آسمان و فاصله بسیار زیاد و سرسام آور کرات آسمانی از ما بوده باشد و هم اشاره به سقف محفوظ اطراف زمین .
به هر حال این آیه شبیه چیزی است که در سوره مؤمن آیه 57 آمده است .
لخلق السموات و الارض اکبر من خلق الناس و لکن اکثر الناس لا یعلمون .
((آفرینش آسمانها و زمین از آفرینش انسانها مهم تر است ولی اکثر مردم (غافل و بیخبر) نمی دانند)) .
@@تفسیر نمونه جلد 26 صفحه 100@@@
سپس به یکی از مهم ترین نظامات این عالم بزرگ یعنی نظام نور و ظلمت اشاره کرده می فرماید : شبش را تاریک و ظلمانی و روزش را آشکار و نورانی ساخت (و اغطش لیلها و اخرج ضحاها) .
که هر کدام از این دو در زندگی انسان و سایر موجودات زنده اعم از حیوان و گیاه نقش فوق العاده مهمی دارد .
نه انسان بدون نور می تواند زندگی کند که همه برکات و روزیها و حس و حرکت او وابسته به آن است و هم بدون ظلمت زندگی او ممکن نیست که رمز آرامش او است . ** درباره آثار مهم نور و ظلمت در زندگی و حیاث موجودات زنده در جلد 8 صفحه 343 و جلد 12 صفحه 41 و جلد 16 صفحه 146 بحثهای گسترده ای داشته ایم . ***
((اغطش )) از ماده ((غطش )) (بر وزن عرش ) به معنی تاریکی است ولی راغب در مفردات می گوید اصل آن از اغطش به معنی کسی که چشم کم نوری دارد گرفته شده .
((وضحی )) به معنی موقعی است که نور آفتاب در آسمان و زمین پهن می شود . ** قابل توجه اینکه ضمیر لیلها و ضحاها به آسمان باز می گردد و نسبت نور و ظلمت به آسمان به خاطر آن است که منشا آسمانی دارد . ***
سپس از آسمان به زمین می آید و می فرماید : زمین را بعد از آن گسترش داد (و الارض بعد ذلک دحاها) .
((دحا)) از ماده ((دحو)) (بر وزن محو) به معنی گستردن است بعضی نیز آن را به معنی تکان دادن چیزی از محل اصلیش تفسیر کرده اند و چون این دو معنی لازم و ملزوم یکدیگرند به یک ریشه باز می گردد .
به هر حال منظور از ((دحوالارض )) این است که در آغاز تمام سطح زمین
@@تفسیر نمونه جلد 26 صفحه 101@@@
را آبهای حاصل از بارانهای سیلابی نخستین فرا گرفته بود این آبها تدریجا در گودالهای زمین جای گرفتند و خشکیها از زیر آب سر بر آوردند و روز به روز گسترده تر شدند تا به وضع فعلی در آمد (و این مساءله بعد از آفرینش زمین و آسمان روی داد) . **بعضی از مفسران تعبیر به بعد ذلک در آیه فوق را به معنی اضافه بر این تفسیر کرده اند و معنی آیه چنین می شود : علاوه بر آنچه در آیات گذشته آمد : زمین را گسترش داد . ***
بعد از گسترش زمین و آماده شدن برای زندگی و حیات سخن از آب و گیاه به میان آورده می فرماید : ((خداوند در زمین آب آن را خارج نمود و همچنین چراگاه هایش را)) (اخرج منها ماءها و مرعاها) .
این تعبیر نشان می دهد که آب در لابلای قشر نفوذ پذیر زمین پنهان بود ، سپس به صورت چشمه ها و نهرها جاری شد و حتی دریا و دریاچه ها را تشکیل داد .
((مرعی )) اسم مکان است به معنی چراگاه ** بعضی نیز آن را مصدر میمی به معنی چریدن گرفته اند ولی مناسب همان معنی بالا است . *** و در اصل از ((رعی )) به معنی حفظ و مراقبت حیوان ، خواه از طریق تغذیه یا جهات دیگر گرفته شده و لذا مراعات به معنی محافظت و مراقبت و تدبیر امور آمده است ، و حدیث معروف کلکم راع و کلکم مسئول عن رعیته نیز اشاره به لزوم مراقبت مردم ، از یکدیگر آمده است . ** مفردات راغب ماده رعی . ***
ولی از آنجا که عوامل مختلفی می توانست آرامش زمین را بر هم زند ، از جمله طوفانهای عظیم و دائمی و دیگر جزر و مدهایی که در پوسته زمین بر اثر جاذبه
@@تفسیر نمونه جلد 26 صفحه 102@@@
ماه و خورشید و همچنین لرزه هایی که بر اثر فشار مواد مذاب درونی ، آن را بوسیله شبکه نیرومندی از کوهها که سرتاسر روی زمین را فرا گرفته آرام کرد ، و لذا می فرماید : ((و کوهها را در زمین ثابت و محکم ساخت )) (و الجبال ارساها) . ** ارسی از ماده رسو ( بر وزن رسم ) به معنی ثابت بودن است ، و ارسی معنی متعدی آن را می رساند ، یعنی کوهها را ثابت و پا بر جا نمود . ***
درباره نقش مهم کوهها در زندگی انسانها و آرامش زمین بحث مشروحی ذیل آیه 3 سوره رعد (جلد 10 صفحه 114) داشته ایم .
و در پایان می فرماید همه اینها را برای این انجام داد تا وسیله تمتع و حیات شما و چهارپایانتان باشد (متاعا لکم و لانعامکم ) .
آری آسمان را برافراشت .
و نظام نور و ظلمت را برقرار ساخت .
زمین را گسترش داد .
و آب و گیاه از آن خارج نمود .
کوهها را مراقب حفظ زمین نمود .
و همه وسائل زندگی انسان را فراهم ساخت .
و همه را از بهر او ، سرگشته و فرمانبردار کرد
تا از مواهب حیات بهره گیرد و به غفلت نخورد ، و بپاس این همه فرمانبرداران که برای او آفریده است ، فرمان الهی برد .
اینها از یک سو نشانه های قدرت او بر مساءله معاد است و از سوی دیگر دلائل عظمت و نشانه های وجود او در مسیر توحید و معرفت است .
@@تفسیر نمونه جلد 26 صفحه 103@@@
ََآیه 34 - 41