همانگونه که از لحن آغاز این سوره بر می آید دعوتی است آسمانی از پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) برای استقامت ، و آمادگی جهت پذیرش یک وظیفه بزرگ و سنگین ، که بدون خودسازی قبلی انجام آن ممکن نیست ، می فرماید :
((ای جامه به خود پیچیده )) ! (یا ایها المزمل ) .**(مزمل) در اصل (متزمل) بوده از ماده (تزمل) به معنی پیچیدن پارچه ای بر خویش است و (زمیل) که به معنی همردیف (کسی که همراه انسان بر مرکبی سوار می شود) و سپس به معنی (رفیق) آمده به خاطر این است که ارتباط و پیوند نزدیکی دارد***
((شب را جز کمی بپا خیز)) ! (قم اللیل الا قلیلا) .
((نیمی از شب را یا کمی از آن کم کن )) (نصفه او انقص منه قلیلا) .
((یا بر نصف بیفزا)) (او زد علیه ) .
((و قرآن را با تامل و دقت و در نهایت روشنی و فصاحت تلاوت کن )) (و رتل القرآن ترتیلا) .
جالب اینکه مخاطب در این آیات پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) است ولی نه به عنوان ((یا ایها الرسول )) و ((یا ایها النبی )) بلکه به عنوان ((یا ایها المزمل )) ، اشاره به اینکه دوران ((جامه به خود پیچیدن )) و در گوشه انزوا نشستن نیست ،
@@تفسیر نمونه جلد 25 صفحه 167@@@
بلکه دوران قیام و خودسازی و آمادگی برای انجام رسالتی عظیم است .
و انتخاب شب برای این کار به خاطر این است که اولا چشم و گوش دشمنان در خواب است ، و ثانیا کارهای زندگی تعطیل می باشد و به همین دلیل انسان آمادگی بیشتری برای اندیشه و تفکر و تربیت نفس دارد .
همچنین انتخاب قرآن به عنوان متن اصلی این برنامه به خاطر آن است که تمام درسهای لازم را در این زمینه در بر دارد ، و بهترین وسیله تقویت ایمان و استقامت و تقوی و پرورش نفوس است .
تعبیر به ((ترتیل )) که در اصل به معنی تنظیم و ترتیب موزون است ، در اینجا به معنی خواندن آیات قرآن با تانی و نظم لازم ، و اداء صحیح حروف ، و تبیین کلمات ، و دقت و تامل در مفاهیم آیات ، و اندیشه در نتایج آن است .
بدیهی است چنین قرآن خواندنی می تواند به سرعت به انسان رشد و نمو معنوی ، و شهامت اخلاقی ، و تقوا و پرهیزگاری ببخشد ، و اگر بعضی از مفسران آن را به معنی نماز خواندن تفسیر کرده اند به خاطر آن است که یکی از بخشهای مهم نماز ((تلاوت قرآن )) است .
تعبیر به ((قیام )) در جمله ((قم اللیل )) به معنی برخاستن در مقابل خوابیدن است ، نه فقط روی پا ایستادن است .
و اما تعبیرات مختلفی که درباره مقدار ((شب زنده داری )) در این آیات آمده ، در حقیقت برای بیان ((تخییر)) است ، و پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) را مخیر می کند که نیمی از شب ، یا چیزی کمتر ، یا چیزی بیشتر را بیدار بماند ، و تلاوت قرآن کند ، در مرحله اول ((تمام شب )) را جز مقدار کمی ذکر می کند ، و بعد تخفیف داده و آن را به نیمی از شب می رساند و سپس کمتر از نیم .
بعضی گفته اند منظور تخییر در میان دو سوم و نصف و یک سوم شب است ، به قرینه آیه ای که در آخر همین سوره خواهد آمد که می فرماید :
@@تفسیر نمونه جلد 25 صفحه 168@@@
ان ربک یعلم انک تقوم ادنی من ثلثی اللیل و نصفه و ثلثه .
ضمنا از همین آیه آخر سوره به خوبی استفاده می شود که پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) در این قیام شبانه ، تنها نبود ، بلکه گروهی از مؤمنان نیز در این برنامه خودسازی و تربیتی و آمادگی ، همگام و همراه پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) بودند ، و او را به عنوان اسوه و الگوئی در این راه پذیرفته بودند .
بعضی از مفسران گفته اند که منظور از جمله قم اللیل الا قلیلا این است که تمام شبها را جز بعضی از شبها بپاخیز ، و به این ترتیب استثناء در اجزاء شب نیست ، بلکه در افراد شبها است ، ولی این تفسیر با توجه به مفرد بودن لیل و تعبیر به نصف و کمتر از آن ، درست به نظر نمی رسد .
سپس ((هدف نهائی )) این دستور سخت و مهم را چنین بیان می کند : ((ما به زودی سخنی سنگین را به تو القا خواهیم کرد)) (انا سنلقی علیک قولا ثقیلا)
گر چه مفسران در تفسیر ((قول ثقیل )) هر کدام بیانی دارند که ناظر به یکی از ابعاد مساءله است ، ولی چنین به نظر می رسد که سنگین بودن این قول که منظور از آن بدون شک قرآن مجید است ، از جهات و ابعاد مختلف است .
سنگین از نظر محتوا ، و مفهوم آیات !
سنگین از نظر تحمل آن بر قلوب و دلها ، تا آنجا که خود قرآن می گوید : لو انزلنا هذا القرآن علی جبل لرأ یته خاشعا متصدعا من خشیة الله : ((اگر این قرآن را بر کوهها نازل می کردیم آن را خاشع و از هم شکافته می دیدی )) ! (حشر 21) .
سنگین از نظر وعده ها ، و وعیدها ، و بیان مسؤولیتها .
سنگین از نظر تبلیغ ، و مشکلات راه دعوت .
@@تفسیر نمونه جلد 25 صفحه 169@@@
سنگین در ترازوی عمل و در عرصه قیامت .
و بالاخره سنگین از نظر برنامه ریزی و اجرای کامل آن .
آری خواندن قرآن گر چه سهل و آسان و زیبا و دلنشین است ، ولی تحقق بخشیدن به مفاد آن به همان نسبت سنگین و مشکل می باشد ، مخصوصا در آغاز دعوت پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) و قیام او در مکه که محیط را ابرهای تیره و تار جهل و بت پرستی و خرافات فرا گرفته بود ، و دشمنان متعصب و لجوج و بیرحم در برابر او دست به دست هم داده بودند ، ولی پیغمبر اکرم (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) و یاران اندکش با استمداد از تربیت قرآن مجید ، و استعانت به نماز شب و استفاده از تقرب به ذات پاک پروردگار توانستند بر تمام این مشکلات فایق آیند ، و بار این ((قول ثقیل )) را بر دوش کشند و به منزل مقصود برسانند !