در ادامه بحث گذشته که پیرامون دو بهشت خائفان با ویژگیهای والا سخن می گفت در این آیات از دو بهشت سخن می گوید که در مرحله پائینتری و طبعا برای افرادی است که در سطح پائینتری از ایمان و خوف از پروردگار قرار دارند، و به تعبیر دیگر هدف بیان وجود سلسله مراتب به تناسب ایمان و عمل صالح است.
نخست می فرماید: ((و پائینتر از آنها دو بهشت دیگر است)) (و من دونهما جنتان).
برای این جمله دو تفسیر ذکر کرده اند نخست همان که در بالا گفتیم تفسیر دیگر اینکه: تعبیر ((من دونهما)) یعنی غیر از آن دو بهشت، دو بهشت دیگر برای همان مؤمنان است که به عنوان تنوع در میان این باغهای بهشتی در گردشند، چرا که طبع آدمی تنوع طلب است و از آن لذت می برد.
ولی با توجه به لحن این آیات، و همچنین روایاتی که در تفسیر آن وارد شده تفسیر اول مناسبتر به نظر می رسد.
در حدیثی از پیغمبر گرامی اسلام (صلی اللّه علیه و آله) می خوانیم که در تفسیر این آیه فرمود: جنتان من فضة، آنیتهما و ما فیهما، جنتان من ذهب آنیتهما و ما فیهما: ((دو بهشت که بنای آنها و هر چه در آنها است از نقره است، و دو بهشت است که بنای آنها و هر چه در آنها است از طلا است)) (تعبیر به طلا و نقره ممکن است اشاره به تفاوت ارزش مواهب آنها باشد).**(مجمع البیان) ذیل آیات مورد بحث.***
@@تفسیر نمونه جلد 23 صفحه 176@@@
در حدیث دیگری از امام صادق (علیه السلام) می خوانیم که در تفسیر همین آیه فرمود: لا تقولن الجنة واحدة، ان الله یقول: ((و من دونهما جنتان و لا تقولن درجة واحدة ان الله یقول: درجات بعضها فوق بعض)) انما تفاضل القوم بالاعمال: ((نگو بهشت یکی است، چرا که خداوند می گوید: غیر از آن دو بهشت، دو بهشت دیگر است))، و نگو درجه واحدی است، چرا که خداوند می فرماید: ((درجاتی است که بعضی بالاتر از بعض دیگر است و این تفاوت به خاطر اعمال می باشد)).**همان مدرک.***
روی همین اصل در حدیثی از پیامبر (صلی اللّه علیه و آله) آمده است: جنتان من ذهب للمقربین، و جنتان من ورق لاصحاب الیمین: ((دو بهشت از طلا است برای مقربان، و دو بهشت از نقره برای اصحاب الیمین)).**(درالمنثور) جلد 6 صفحه 146 _ چنانکه گفتیم تعبیر به طلا و نقره ممکن است اشاره به تفاوت مرتبه این دو بهشت باشد.***
سپس می افزاید: ((کدامیک از نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید)) (فبای آلاء ربکما تکذبان).
بعد به پنج ویژگی این دو بهشت که بعضی با آنچه درباره دو بهشت سابق گفته شد شباهت دارد و بعضی متفاوت است پرداخته، می گوید: ((هر دو کاملا خرم و سرسبزند)) (مدهامتان).
((مدهامتان)) از ماده ((ادهیمام)) و از ریشه ((دهمه)) (بر وزن تهمه) در اصل به معنی ((سیاهی)) و ((تاریکی شب)) است، سپس به سبز پررنگ نیز اطلاق شده است، و از آنجا که چنین رنگی نشانه نهایت شادابی و طراوت گیاهان
@@تفسیر نمونه جلد 23 صفحه 177@@@
و درختان است این تعبیر بیانگر نهایت خرمی آن دو بهشت است.
باز در اینجا اضافه می کند: ((کدامیک از نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید))؟ (فبای آلاء ربکما تکذبان).
در آیه بعد به توصیف دیگری پرداخته، می گوید: ((در آنها دو چشمه در حال فوران است)) (فیهما عینان نضاختان).
((نضاختان)) از ماده ((نضخ)) به معنی فوران آب می باشد.
دگر بار از جن و انس به صورت یک استفهام انکاری می پرسد: ((کدامین نعمت از نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید))؟! (فبای آلاء ربکما تکذبان).
آیه بعد درباره میوه های این دو بهشت چنین می گوید: ((در آنها میوه های فراوان و درخت خرما و انار است)) (فیهما فاکهة و نخل و رمان).
بدون شک ((فاکهة)) مفهوم گسترده ای دارد و همه انواع میوه را شامل می شود، ولی اهمیت خرما و انار سبب شده که بالخصوص از آن دو نام برده شود، و اینکه بعضی از مفسران پنداشته اند که این دو میوه در مفهوم ((فاکهة)) داخل نیست اشتباه است، زیرا علمای لغت آنرا انکار کرده اند، و اصولا عطف ((خاص)) بر ((عام)) در مواردی که امتیازی موجود باشد کاملا معمول است، چنانکه در آیه 98 سوره بقره می خوانیم: من کان عدوا لله و ملائکته و رسله و جبریل و میکال فان الله عدو للکافرین: ((کسی که دشمن خدا و ملائکه و فرستادگان او و جبرئیل باشد (کافر است و) خداوند دشمن کافران می باشد)).
@@تفسیر نمونه جلد 23 صفحه 178@@@
در اینجا ((جبرئیل)) و ((میکائیل)) که دو نفر از فرشتگان بزرگ خدا هستند بعد از ذکر ((ملائکه)) به طور عام مورد توجه قرار گرفته اند.
باز همان سؤال را تکرار کرده، می فرماید: ((کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید))؟ (فبای آلاء ربکما تکذبان).
نکته: