از آنجا که آیات گذشته پیرامون پیکار مستمر حق و باطل و ایمان و کفر سخن می گفت آیات مورد بحث در یک مقایسه روشن سرنوشت مؤمنان و کفار را تشریح می کند، تا روشن شود که این دو گروه تنها در زندگی دنیا متفاوت نیستند بلکه در آخرت نیز فوق العاده با هم متفاوتند می فرماید: ((خداوند کسانی را که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند وارد باغهائی از بهشت می کند که نهرها از زیر درختان و قصرهایش جاری است )) (ان الله یدخل الذین آمنوا و عملوا الصالحات جنات تجری من تحتها الانهار).
((در حالی که کافران از متاع زودگذر این دنیا بهره می گیرند، و همچون چهارپایان می خورند و سرانجام دوزخ جایگاه آنهاست ))! (و الذین کفروا یتمتعون و یاکلون کما تاکل الانعام و النار مثوی لهم ).**کمایاکل...در مقام نصب است برای مفعول مطلق مقدر (یاکلون اکلاکما یاکل الانعام)***
درست است که هر دو گروه در دنیا زندگی می کنند و از مواهب آن بهره مند می شوند، ولی تفاوت اینجا است که مؤمنان هدفشان انجام اعمال صالح است، اعمالی مفید و سازنده و برای جلب خشنودی پروردگار.
ولی کافران تمام هدفشان همین خوردن و خوابیدن تمتع بردن از لذات حیات است .
مؤمنان حرکتی آگاهانه دارند و کافران بی هدف زندگی می کنند، و بی هدف می میرند، درست مانند چهارپایان !
مؤمنان در بهره گیری از مواهب حیات قید و شرط فراوان قائلند، و در مشروعیت و طرق تحصیل آن و چگونگی مصرفش دقیقا می اندیشند، اما کافران
@@تفسیر نمونه جلد 21 صفحه 434@@@
چون چهارپایانند که برای آنها تفاوت نمی کند این علف از زمین صاحب آنها است یا غصب ؟ حق یتیم و بیوه زنی است یا نه ؟
مؤمنان با استفاده از هر یک از مواهب مادی به بخشنده این مواهب می اندیشند آیات او را در آنها می نگرند و حق شکر منعم را بجا می آورند، در حالی که کافر غافل و بی خبر به هیچ یک از اینها نمی اندیشد، و پیوسته بار خود را از ظلم و گناه سنگینتر می کند، خود را به هلاکت نزدیکتر می سازد، همانگونه که گوسفندان پرواری هر قدر بیشتر می خورند و فربه تر می شوند به ذبح نزدیکتر می گردند.
بعضی تفاوت بین این دو گروه را چنین گفته اند: ان المؤمن لا یخلو اءکله عن ثلاث : الورع عند الطلب، و استعمال الا دب، و الا کل للسبب، و الکافر یطلب للنهمة و یاکل للشهوة و عیشه فی غفلة . ((مؤمن خوردنش از سه برنامه خالی نیست ورع در به دست آوردن، و ادب در به کار بردن، و هدف در مصرف کردن، ولی کافر طلبش بی قید و شرط و خوردنش برای شهوت و زندگیش سراسر غفلت است ))!.
قابل توجه اینکه در مورد مؤمنان می گوید خداوند آنها را وارد باغهای بهشت می کند اما در مورد کافران می گوید: آتش جایگاه آنها است که تعبیر اول احترام و اعتنائی است نسبت به مقام اهل ایمان، و تعبیر دوم تحقیر و بی اعتنائی نسبت به کفار است که از تحت ولایت او بیرون رفته اند.
بعضی از مفسران از جمله : و النار مثوی لهم (آتش جایگاه آنها است ) چنین استفاده کرده اند که آنها هماکنون در آتشند، زیرا جمله به صورت فعل مضارع و مستقبل نیست، بلکه خبر از حال می دهد، و در حقیقت چنین است، چرا که اعمال و افکار آنها خود آتش است که در آن گرفتارند، و جهنم هم اکنون از هر سو آنها را احاطه کرده، هر چند این حیوانصفتان غافلند. چنانکه در آیه 49 سوره توبه می خوانیم : و ان جهنم لمحیطة بالکافرین : ((جهنم کافران را احاطه
@@تفسیر نمونه جلد 21 صفحه 435@@@
کرده است ))!.
در بعضی دیگر از آیات قرآن نیز این دوزخیان به چهارپایان تشبیه شده اند بلکه از چهارپایان بدتر: اولئک کالانعام بل هم اضل اولئک هم الغافلون (اعراف - 169) که شرح مبسوط آنرا در جلد هفتم صفحه 19 به بعد آورده ایم .
در آیه بعد برای تکمیل این هدف مقایسه ای در میان مشرکان مکه و بت پرستان پیشین می کند و با عبارتی گویا آنها را شدیدا مورد تهدید قرار می دهد و در ضمن روی بعضی از جرائم بزرگ آنها که دلیلی بر جواز جنگ با آنها است تکیه کرده، می فرماید: ((چه بسیار شهرهائی که از شهری که تو را بیرون کرد قویتر و نیرومندتر بود، ما همه آنها را نابود کردیم و یاوری نداشتند)) (و کاین من قریة هی اشد قوة من قریتک التی اخرجتک اهلکناهم فلا ناصر لهم ).
آنها گمان نبرند که چند روزی دنیا به کامشان است، و آنقدر جسور شده اند که بزرگترین فرستاده الهی را از مقدسترین شهرها بیرون می کنند همیشه این وضع ادامه خواهد یافت، اینها در مقایسه با قوم عاد و ثمود و فراعنه و لشکر ابرهه موجوداتی ضعیف و ناتوانند، خداوندی که آنها را به آسانی درهم کوبید درهم شکستن آنها نیز برای او بسیار ساده است .
در روایتی از ابن عباس آمده است که چون پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) از مکه به سوی غار (ثور) رفت، صورت به سوی مکه بازگرداند، و گفت : انت احب البلاد الی الله و انت احب البلاد الی و لو لا المشرکون اهلک اخرجونی لما خرجت منک : ((تو محبوبترین شهرها نزد خدا و محبوبترین بلاد نزد منی، و هر گاه ساکنان مشرک تو مرا خارج ننموده بودند به میل خود از تو خارج نمی شدم )).
در اینجا آیه فوق نازل گشت (به پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) بشارت نصرت الهی و دشمنان
@@تفسیر نمونه جلد 21 صفحه 436@@@
را تهدید به مجازات کرد).**تفسیر (قرطبی) جلد 9 صفحه 6055***
مطابق این شاءن نزول این آیه در مکه نازل شده است، ولی به نظر می رسد که این شاءن نزول مربوط به آیه 85 سوره قصص است که بسیاری از مفسران آنرا در آنجا ذکر کرده اند، و تناسب بیشتری نیز با همان آیه دارد، که می فرماید: ان الذی فرض علیک القرآن لرادک الی معاد: ((آن کس که قرآن را بر تو فرض کرد تو را به جایگاهت (زادگاهت ) باز می گرداند.**شرح بیشتر پیرامون این مطلب را در جلد 16 صفحه 184 به بعد مطالعه فرمائید ***
قابل توجه اینکه در اینجا خارج کردن را به شهر مکه نسبت می دهد، در حالی که منظور اهل شهر است، این کنایه لطیفی است که سلطه یک گروه را بر آن شهر مشخص می کند و نظیر آن در موارد دیگری از قرآن مجید نیز آمده است . ضمنا تعبیر به ((قریة )) همانگونه که بارها گفته ایم به هر گونه شهر و آبادی اطلاق می شود و به معنی روستا نیست .
آخرین آیه مورد بحث از مقایسه دیگری بین مؤمنان و کفار سخن می گوید، از دو گروه متفاوت در همه چیز که یکی دارای ایمان و عمل صالح است و دیگری دارای یک زندگی به تمام معنی حیوانی، از دو گروهی که یکی در زیر چتر ولایت پروردگار قرار گرفته، و دیگری بی مولی و سرپرست، می فرماید:
((آیا کسی که دلیل روشنی از سوی پروردگارش دارد، همانند کسی است که زشتی اعمالش در نظرش تزیین شده، و از هوای نفس پیروی می کند))؟! (افمن کان علی بینة من ربه کمن زین له سوء عمله و اتبعوا اهوائهم ).
گروه اول در مسیر خود از شناخت صحیح و یقین و دلیل و برهان قطعی
@@تفسیر نمونه جلد 21 صفحه 437@@@
برخوردارند، راه و هدف خود را به روشنی می بیند و به سرعت پیش می روند. اما گروه دوم گرفتار سوء تشخیص و عدم درک واقعیت و تاریکی مسیر و هدف شده، در ظلمات اوهام سرگردانند، و عامل این سرگردانی همان پیروی از هوی و هوسهای سرکش است، چرا که هوا و هوس پرده بر روی عقل و فکر انسان می افکند، زشتیها را زیبا و زیبائیها را زشت نشان می دهد، آنچنان که گاهی به اعمال شرم آور و ننگین خود فخر و مباهات می کند، چنانکه در آیه 103 سوره کهف آمده است : قل هل ننبئکم بالاخسرین اعمالا الذین ضل سعیهم فی الحیاة الدنیا و هم یحسبون انهم یحسنون صنعا اولئک الذین کفروا بایات ربهم و لقائه فحبطت اعمالهم فلا نقیم لهم یوم القیامة وزنا: ((بگو آیا به شما خبر دهیم که زیانکارترین مردم کیانند؟ آنها هستند که تلاشهایشان در زندگی دنیا گم و نابود شده با اینحال گمان می کنند کار نیکی انجام می دهند، آنها کسانی هستند که به آیات پروردگارشان و لقای او کافر شدند، به همین دلیل اعمالشان حبط و نابود می شود و روز قیامت میزانی برای آنها برپا نخواهیم کرد))! (چرا که عمل وزنداری ندارند).
((بینة )) به معنی دلیل آشکار است و در اینجا اشاره به قرآن و معجزات پیامبر اسلام (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) و دلائل عقلی دیگر است .
روشن است استفهام در جمله افمن کان ... ((استفهام انکاری )) است، یعنی هرگز این دو گروه یکسان نیستند.
در اینکه چه کسی اعمال سوء هواپرستان را در نظرشان تزیین می کند؟ خداوند، یا خود آنها، یا شیاطین ؟ باید گفت : همه اینها صحیح است، چرا که در آیات قرآن به هر سه نسبت داده شده است، در آیه 4 سوره نمل می فرماید: ان الذین لایؤمنون بالاخرة زینا لهم اعمالهم : ((کسانی که ایمان به آخرت نمی آورند اعمالشان را در نظرشان زینت می دهیم )) و در آیات متعددی
@@تفسیر نمونه جلد 21 صفحه 438@@@
از جمله 38 عنکبوت آمده است : و زین لهم الشیطان اعمالهم، و در آیه مورد بحث با توجه به جمله ((و اتبعوا اهوائهم )) به ظاهر این است که این تزیین ناشی از پیروی هوی و هوس است، و این معنی کاملا قابل درک است که هوی و هوس حس تشخیص و درک صحیح واقعیتها را از انسان می گیرد.
البته نسبت دادن آن به ((شیطان )) نیز صحیح است چرا که او به هوا و هوسها دامن می زند و پیوسته انسان را وسوسه می کند.
و اگر به خداوند نسبت داده شده نیز به خاطر این است که او مسبب الاسباب است، و هر سببی اثری دارد از ناحیه او است، او به آتش سوزندگی داده، و به هوی و هوس تاءثیر پرده پوشی بر حقائق، و قبلا هم این تاءثیر را اعلام نموده است و به این ترتیب ریشه اصلی مسؤلیت به خود انسان بازمی گردد
بعضی جمله ((من کان علی بینة من ربه )) را اشاره به پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) و جمله بعد را ناظر به کفار مکه می دانند، ولی ظاهر این است که آیه معنی گسترده ای دارد که اینها از مصادیق آن است .
@@تفسیر نمونه جلد 21 صفحه 439@@@