قبل از هر چیز در این زمینه توجه به ریشه اصلی لغت ((شکر)) لازم است :
((راغب )) در ((مفردات )) می گوید: ((شکر)) همان تصور نعمت و اظهار آن است، بعضی گفته اند در اصل ((کشر)) به معنی کشف (بر وزن آن ) بوده است سپس مقلوب گشته و شکر شده است، و نقطه مقابل آن کفر است که فراموشی نعمت و پوشاندن آن می باشد.
سپس به تقسیم شکر به شعب سه گانه : ((شکر قلب )) یعنی اندیشه درباره نعمت، و شکر زبان یعنی ثنا گفتن بر منعم، و ((شکر سایر اعضا)) یعنی قدردانی و پاسخگوئی در برابر نعمت، پرداخته است .
تعبیر قرآن در آیات فوق به جمله ((اعملوا آل داود شکرا)) نشان می دهد که شکر بیشتر از مقوله ((عمل )) است، و باید آن را در لابلای اعمال انسان ارائه داد، و شاید به همین دلیل قرآن تعداد شکرگزاران واقعی را اندک شمرده است، و علاوه بر آیات فوق، در آیه 23 سوره ملک بعد از آنکه نعمتهای بزرگی همچون آفرینش گوش و چشم و دل را بر می شمرد اضافه می کند: قلیلا ما تشکرون (کمتر شکر او را بجا می آورید) و در آیه 73 نمل نیز آمده و لکن اکثر هم لا یشکرون (بیشتر آنها شکرگزاری نمی کنند) این از یکسو.
از سوی دیگر با توجه به این نکته که نعمتهای خداوند که سر تا پای وجود
@@تفسیر نمونه جلد 18 صفحه 52@@@
انسان را احاطه کرده آنقدر زیاد است که قابل شماره و احصا نیست، چنانکه قرآن می گوید و ان تعدوا نعمة الله لا تحصوها (ابراهیم - 34) روشن می شود چرا شکر به مفهوم واقعیش در برابر تمام نعمتها به گونه ای که همه را بدون استثنا در طریق بندگی خدا که نعمتها برای آن آفریده شده است به کار گیرد کمتر یافت می شود.
به تعبیر دیگر، و به گفته بعضی از مفسران بزرگ، شکر مطلق این است که انسان همواره به یاد خدا باشد بی هیچگونه فراموشی، و در راه او گام بردارد بدون هیچگونه معصیت، و اطاعت فرمان او کند خالی از هر گونه سرپیچی، و مسلم است که این اوصاف در کمتر کسی جمع می شود، و اینکه بعضی اصولا آن را محال پنداشته اند بی اساس است، و دلیل بر عدم آشنائی آنها به این مفاهیم و این مراحل از عبودیت است .**(تفسیر المیزان) جلد 4 صفحه 38***
گاه گفته می شود: ادای حق شکر پروردگار از یک نظر بسیار مشکل است، زیرا همینکه انسان در مقام شکر بر می آید و این توفیق نصیبش می گردد و وسائل شکرگزاری در اختیارش قرار می گیرد خود نعمت تازه ای است که نیاز به شکر مجددی دارد، و این موضوع به صورت تسلسل ادامه می یابد، و هر چه انسان تلاش بیشتر در طریق شکر او می کند مشمول نعمت افزونتری می گردد که قادر بر شکر آن نیست !
ولی با توجه به اینکه یکی از طرق ادای حق شکر الهی همان اظهار عجز از ادای شکر اوست روشن می شود که قلیلی از بندگان پروردگار - همانگونه که قرآن بیان فرموده به راستی در این مسیر قرار می گیرند.
توجه به احادیث زیر می تواند در این بحث به قدر کافی روشنگر باشد:
در حدیثی از امام صادق (علیهالسلام ) می خوانیم : کسی پرسید آیا شکر پروردگار
@@تفسیر نمونه جلد 18 صفحه 53@@@
حدی دارد که اگر انسان به آن حد برسد شاکر محسوب شود؟ فرمود: آری سؤال کرد: چگونه ؟ فرمود:
یحمد الله علی کل نعمة علیه فی اهل و مال، و ان کان فیما انعم علیه فی ماله حق اداه : خدا را بر تمام نعمتهایش چه در خانواده و چه در اموال حمد و ستایش کند، و اگر در اموالی که به او داده حقی باشد ادا نماید.**(اصول کافی) جلد 2 (باب الشکر) حدیث 12 و حدیث 10***
در حدیث دیگری از همان امام می خوانیم : شکر النعمة اجتناب المحارم : شکر نعمت پرهیز از گناه است .**همان***
و نیز در حدیث دیگری از همان حضرت (علیهالسلام ) آمده است که فرمود: فیما اوحی الله عز و جل الی موسی : یا موسی ! اشکرنی حق شکری، فقال یا رب ! و کیف اشکرک حق شکرک و لیس من شکر اشکرک به الا و انت انعمت به علی ؟ قال یا موسی ! الان شکرتنی حین علمت ان ذلک منی !:
((خداوند متعال به موسی وحی کرد ای موسی ! حق شکر مرا بجای آور، عرض کرد: چگونه حق شکر تو را بجا آورم در حالی که هر شکری بجا آورم بخاطر آن نعمت تازه ای به من داده ای ؟ فرمود: ای موسی الان شکر مرا بجای آوردی، چون می دانی همین توفیق نیز از من است !.**(اصول کافی) (باب الشکر) حدیث 27***
توجه به این نکته نیز لازم است که تشکر و قدردانی از کسانی که وسیله نعمتی برای انسان هستند نیز شعبه ای از شکر خداست، چنانکه امام سجاد علی بن الحسین (علیهماالسلام ) می فرماید: ((روز قیامت که می شود خداوند متعال به بعضی از بندگانش می گوید: آیا شکر فلان کس را بجای آوردی عرض می کند: پروردگارا! من شکر تو را بجای آوردم، خداوند می فرماید: چون شکر او را بجا نیاوردی شکر مرا بجا نیاورده ای ))!.
@@تفسیر نمونه جلد 18 صفحه 54@@@
سپس افزود اشکرکم لله اشکرکم للناس : از همه شما شکرگزارتر در پیشگاه خدا کسی است که بیشتر از نعمتها و زحمات مردم قدردانی و شکرگزاری کند.**(اصول کافی) (باب الشکر) حدیث 30***
درباره حقیقت شکر و اینکه چگونه مایه فزونی نعمت و کفر مایه فنای آن است بحث مشروحی در جلد دهم ذیل آیه 7 سوره ابراهیم (صفحه 278 به بعد) آورده ایم .
@@تفسیر نمونه جلد 18 صفحه 55@@@