در این دو آیه که آخرین آیه سوره لقمان است، نخست به صورت یک جمع بندی از مواعظ و اندرزهای گذشته، و دلائل توحید و معاد، همه انسانها را به خدا و روز قیامت توجه می دهد، سپس از غرور ناشی از دنیا و شیطان بر حذر می دارد
@@تفسیر نمونه جلد 17 صفحه 91@@@
و بعد به وسعت دامنه علم خداوند و شمول آن نسبت به همه چیز می پردازد.
می فرماید: ((ای مردم از خدا بپرهیزید)) (یا ایها الناس اتقوا ربکم ).
((و از روزی بترسید که نه پدر بار گناه فرزندش را به دوش می کشد، و نه فرزند چیزی از مسئولیت پدر را تحمل می کند)) (و اخشوا یوما لا یجزی والد عن ولده و لا مولود هو جاز عن والده شیئا).
در حقیقت دستور اول، توجه به مبدء است، و دستور دوم توجه به معاد.
دستور اول، نیروی مراقبت را در انسان زنده می کند، و دستور دوم احساس پاداش و کیفر را، و بدون شک کسی که بداند شخص خبیر و آگاهی تمام اعمال او را می بیند و می داند و ثبت و ضبط می کند، و از سوی دیگر محکمه و دادگاه عدلی برای رسیدگی به تمام جزئیات آن تشکیل می دهد، چنین انسانی کمتر آلوده گناه و فساد می شود.
جمله ((لا یجزی )) از ماده جزا است و ((جزا)) از نظر لغت به دو معنی آمده یکی پاداش و کیفر دادن در برابر چیزی (چنانکه گفته می شود جزاه الله خیرا: خداوند او را پاداش خیر داد).
و دیگری کفایت کردن و جانشین شدن و تحمل نمودن، چنانکه در آیه مورد بحث آمده است : لا یجزی والد عن ولده : ((هیچ پدری، مسؤلیت اعمال فرزندش را قبول نمی کند و به جای او نمی نشیند و از او کفایت نمی کند)).
ممکن است هر دو به یک ریشه باز گردد، چرا که پاداش و کیفر نیز جانشین عمل می شود، و به مقدار آن است (دقت کنید).
به هر حال در آن روز هر کس چنان به خود مشغول است و در پیچ و خم اعمال خویش گرفتار که به دیگری نمی پردازد، حتی پدر و فرزند که نزدیکترین رابطه ها را با هم دارند هیچکدام به فکر دیگری نیستند.
این آیه نظیر همان است که در آغاز سوره حج آمده که درباره قیامت و زلزله
@@تفسیر نمونه جلد 17 صفحه 92@@@
رستاخیز می گوید: یوم ترونها تذهل کل مرضعة عما ارضعت : ((روزی که آن را مشاهده کنید، مادران شیرده فرزندان شیر خوار خود را فراموش می کنند.))
قابل توجه اینکه در مورد ((پدر)) تعبیر به لا یجزی، (فعل مضارع می کند) و در مورد فرزند تعبیر به ((جاز)) (اسم فاعل ). این تفاوت تعبیر ممکن است از باب تنوع در سخن باشد، یا اشاره به وظیفه و مسؤلیت فرزند در مقابل پدر، زیرا اسم فاعل دوام و تکرار بیشتری را می رساند.
به تعبیر دیگر از عواطف پدری انتظار می رود که حداقل در پاره ای از موارد تحمل عذاب فرزند را بکند آنچنان که در دنیا ناملایمات او را به جان می خرید ولی در مورد فرزند انتظار می رود که مقدار بیشتری از ناملایمات پدر را به خاطر حقوق فراوانی که بر او دارد متحمل شود، در حالی که هیچیک از این دو، در آن روز، کمترین مشکلی را از دیگری نمی گشایند و همه گرفتار اعمال خویشند و سر در گریبان خود.
در پایان آیه انسانها را از دو چیز بر حذر می دارد، می فرماید: ((وعده خدا حق است مبادا زندگی دنیا شما را بفریبد، و مبادا شیطان شما را گول زند)) (ان وعد الله حق فلا تغرنکم الحیوة الدنیا و لا یغرنکم بالله الغرور).
در واقع در برابر دو امر که در آغاز آیه بود، دو نهی در اینجا دیده می شود زیرا اگر توجه به خدا و ترس از حساب و جزا در انسان زنده شود ترسی از انحراف و آلودگی در او نیست، مگر از دو راه : یکی اینکه زرق و برق دنیا، واقعیتها را در نظر او دگرگون سازد، و قدرت تشخیص را از او بگیرد که حب دنیا ریشه همه گناهان است، دیگر اینکه وسوسه های شیطانی او را فریب دهد، و مغرور سازد و از مبدا و معاد دور کند.
اگر این دو راه نفوذ گناه بسته شود دیگر هیچ خطری او را تهدید نمی کند، و به این ترتیب چهار دستور فوق مجموعه کاملی از برنامه نجات آدمی
@@تفسیر نمونه جلد 17 صفحه 93@@@
را فراهم می سازد.
در آخرین آیه این سوره به تناسب بحثی که پیرامون روز رستاخیز در آیه قبل به میان آمد، سخن از علومی به میان می آورد که مخصوص پروردگار است می گوید: ((آگاهی بر زمان قیام قیامت مخصوص خدا است )) (ان الله عنده علم الساعة ).
((و او است که باران را نازل می کند و از تمام جزئیات نزول آن آگاه است )) (و ینزل الغیث ).
و نیز ((او است که از فرزندانی که در رحم مادرانند(با تمام مشخصات آنها) آگاه است )) (و یعلم ما فی الارحام ).
و ((هیچکس نمی داند فردا چه می کند)) (و ما تدری نفس ما ذا تکسب غدا).
((و هیچکس نمی داند در چه سرزمینی می میرد؟)) (و ما تدری نفس بای ارض تموت ).
((خداوند عالم و آگاه است )) (ان الله علیم خبیر).
گوئی مجموع این آیه پاسخ به سؤالی است که در زمینه قیامت مطرح می شود همان سؤالی که بارها مشرکان قریش از پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) کردند و گفتند: متی هو: روز قیامت کی خواهد بود (اسراء51).
قرآن در پاسخ آنان می گوید: هیچکس جز خدا، از لحظه قیام قیامت آگاه نیست و طبق صریح آیات دیگر خداوند این علم را از همه مخفی داشته است ان الساعة آتیة اکاد اخفیها: ((قیامت خواهد آمد و من می خواهم آن را پنهان سازم )) (طه - 15).
تا هرگز غرور و غفلت دامان افراد را نگیرد.
@@تفسیر نمونه جلد 17 صفحه 94@@@
سپس می گوید: نه تنها مساله قیامت است که از شما پنهان است، در زندگی روزمره شما و در میان نزدیکترین مسائلی که با مرگ و حیاتتان سر و کار دارد مطالب فراوانی وجود دارد که شما از آن بیخبرید.
زمان نزول قطرات حیاتبخش باران که زندگی همه جانداران به آن بستگی دارد بر هیچیک از شما آشکار نیست، و تنها با حدس و تخمین و گمان از آن بحث می کنید.
همچنین از زمان پیدایش شما در شکم مادر و خصوصیات جنین، احدی آگاه نیست .
و نیز آینده نزدیک یعنی حوادث فردای شما و نیز محل مرگ و بدرود حیاتتان بر همه پوشیده است .
شما که از این مسائل نزدیک به زندگی خود اطلاعی ندارید چه جای تعجب که از لحظه قیام قیامت بی خبر باشید.**درست است که در آیات فوق در جمله ینزل الغیث (خدا باران را نازل می کند) سخنی از مساله علم خدا در میان نیست و به همین جهت بعضی این جمله را استثناء در میان این جماه ها به منظور بیان قدرت خدا دانسته اند نه علم او ولی همآهنگی پنج جمله با یکدیگر از یکسو و روایات متعددی که در نهج البلاغه و کتب دیگر آمده است (و به زودی به آن اشاره خواهیم کرد) از سوی دیگر قرینه بر این است که آن نیز مربوط به علم خداوند است***
در تفسیر در ((المنثور)) نقل شده که مردی به نام ((وراث )) از طائفه ((بنی مازن )) خدمت پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) آمد گفت : ای محمد! کی قیامت بر پا می شود؟ بعلاوه شهرهای ما در خشکسالی فرو رفته، کی فراوانی نعمت می شود؟ و نیز هنگامی که آمدم همسرم باردار بود کی فرزند می آورد؟ و نیز من می دانم امروز چه کرده ام فردا چه خواهم کرد؟ و بالاخره من می دانم در کجا متولد شده ام بگو ببینم
@@تفسیر نمونه جلد 17 صفحه 95@@@
در کدام سرزمین می میرم ؟!
آیه فوق نازل شد و گفت علم همه این امور نزد خدا است .**تفسیر درالمنثور طبق نقل تفسیر المیزان جلد 16 صفحه 254***
نکته ها: