بعد از پایان بخشهای مختلفی از سرگذشت اقوام پیشین و پیامبران بزرگ و برخورد نامطلوب آنها با این رهبران الهی، و پایان غم انگیز زندگی آنها، روی سخن را - برای دلداری و تسلی خاطر و تقویت روحیه و ارائه خط مشی کلی و جامع - به پیامبر کرده دو دستور به او می دهد:
نخست می گوید ((آنچه را از کتاب آسمانی (قرآن) به تو وحی شده تلاوت کن)) (اتل ما اوحی الیک من الکتاب) .
این آیات را بخوان که هر چه می خواهی در آن است، علم و حکمت، نصیحت و اندرز، معیار شناخت حق و باطل، وسیله نورانیت قلب و جان، و مسیر حرکت هر گروه و هر جمعیت .
بخوان و در زندگیت به کار بند، بخوان و از آن الهام بگیر، بخوان و قلبت
@@تفسیر نمونه جلد 16 صفحه 284@@@
را به نور تلاوتش روشن کن .
بعد از بیان این دستور که در حقیقت جنبه آموزش دارد، به دستور دوم می پردازد که شاخه اصلی پرورش است، می گوید: ((و نماز را بر پا دار)) (و اقم الصلوة) .
سپس به فلسفه بزرگ نماز پرداخته می گوید: ((زیرا نماز انسان را از زشتیها و منکرات باز می دارد)) (ان الصلوة تنهی عن الفحشاء و المنکر) .**فرق میان (فحشاء) و (منکر) در جلد 11 صفحه 370 ذیل آیه 90 سوره نحل آمده است که در یک عبارت کوتاه می توان گفت: (فحشاء) اساره به گناهان بزرگ پنهانی، و (منکر) گناهان بزرگ آشکار است، و یا فحشاء گناهانی است که بر اثر غلبه قوای شهویه، و منکر بر اثر غلبه قوه غضبیه صورت می گیرد.***
طبیعت نماز از آنجا که انسان را به یاد نیرومندترین عامل بازدارنده یعنی اعتقاد به مبدء و معاد می اندازد دارای اثر بازدارندگی از فحشاء و منکر است .
انسانی که به نماز می ایستد، تکبیر می گوید، خدا را از همه چیز برتر و بالاتر می شمرد، به یاد نعمتهای او می افتد، حمد و سپاس او می گوید، او را به رحمانیت و رحیمیت می ستاید، به یاد روز جزای او می افتد، اعتراف به بندگی او می کند، از او یاری می جوید صراط مستقیم از او می طلبد، و از راه کسانی که غضب بر آنها شده و گمراهان به خدا پناه می برد (مضمون سوره حمد) .
بدون شک در قلب و روح چنین انسانی جنبشی به سوی حق و حرکتی به سوی پاکی و جهشی به سوی تقوا پیدا می شود .
برای خدا ((رکوع)) می کند، و در پیشگاه او پیشانی بر خاک می نهد، غرق در عظمت او می شود و خودخواهیها و خود برتربینیها را فراموش می کند .
شهادت به یگانگی او می دهد گواهی به رسالت پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) می دهد .
بر پیامبرش درود می فرستد و دست به درگاه خدای برمی دارد که در زمره
@@تفسیر نمونه جلد 16 صفحه 285@@@
بندگان صالح او قرار گیرد (تشهد و سلام) .
همه این امور موجی از معنویت در وجود او ایجاد می کند، موجی که سد نیرومندی در برابر گناه محسوب می شود .
این عمل چند بار در شبانه روز تکرار می گردد، هنگامی که صبح از خواب برمی خیزد در یاد او غرق می شود .
در وسط روز هنگامی که غرق زندگی مادی شده ناگهان صدای تکبیر مؤذن را می شنود، برنامه خود را قطع کرده، به درگاه او می شتابد، و حتی در پایان روز و آغاز شب پیش از آنکه به بستر استراحت رود با او راز و نیاز می کند و دل را مرکز انوار او می سازد .
از این گذشته به هنگامی که آماده مقدمات نماز می شود خود را شستشو می دهد پاک می کند، حرام و غصب را از خود دور می سازد و به بارگاه دوست می رود همه این امور تاءثیر بازدارنده در برابر خط فحشاء و منکرات دارد .
منتها هر نمازی به همان اندازه که از شرایط کمال و روح عبادت برخوردار است نهی از فحشاء و منکر می کند، گاه نهی کلی و جامع و گاه نهی جزئی و محدود .
ممکن نیست کسی نماز بخواند و هیچگونه اثری در او نبخشد هر چند نمازش صوری باشد هر چند آلوده گناه باشد، البته این گونه نماز تاءثیرش کم است، این گونه افراد اگر همان نماز را نمی خواندند از این هم آلوده تر بودند .
روشنتر بگوئیم، نهی از فحشاء و منکر سلسله مراتب و درجات زیادی دارد و هر نمازی به نسبت رعایت شرایط دارای بعضی از این درجات است .
از آنچه در بالا گفتیم روشن می شود سرگردانی جمعی از مفسران در تفسیر این آیه و انتخاب تفسیرهای نامناسب بی جهت است، شاید آنها به همین دلیل که دیده اند بعضی نماز می خوانند و مرتکب گناه می شوند و آیه را در معنی مطلقش بدون سلسله مراتب دیده اند گرفتار شک و تردید شده اند، و راه های دیگری را در
@@تفسیر نمونه جلد 16 صفحه 286@@@
تفسیر آیه برگزیده اند .
از جمله بعضی گفته اند: نماز انسان را از فحشاء و منکر باز می دارد مادام که مشغول نماز است
چه حرف عجیبی؟ این مزیتی برای نماز نیست، بسیاری از اعمال چنین است .
بعضی دیگر گفته اند اعمال و اذکار نماز به منزله جمله هائی است که هر یک انسان را از فحشاء و منکر نهی می کند، مثلا تکبیر و تسبیح و تهلیل هر کدام به انسان می گوید گناه مکن، حال انسان گوش به این نهی می دهد یا نه؟ مطلب دیگری است .
اما آنها که آیه فوق را چنین تفسیر کرده اند از این حقیقت غافل شده اند که نهی در اینجا فقط ((نهی تشریعی)) نیست، بلکه ((نهی تکوینی)) است، ظاهر آیه این است که نماز اثر بازدارنده دارد و تفسیر اصلی همان است که در بالا گفتیم، البته مانعی دارد که بگوئیم نماز هم نهی تکوینی از فحشاء و منکر می کند و هم نهی تشریعی .
به چند حدیث توجه کنید:
1 - در حدیثی از پیامبر گرامی اسلام (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) چنین می خوانیم که فرمود: من لم تنه ه صلاته عن الفحشاء و المنکر لم یزدد من الله الا بعدا: ((کسی که نمازش او را از فحشاء و منکر باز ندارد هیچ بهره ای از نماز جز دوری از خدا حاصل نکرده است))! .**مجمع البیان ذیل آیه مورد بحث (حدیث اخیر اشاره به نهی تشریعی دارد).***
2 - در حدیث دیگری از همان حضرت چنین آمده، لا صلوة لمن لم یطع الصلوة، و طاعة الصلوة ان ینتهی عن الفحشاء و المنکر: ((کسی که اطاعت فرمان نماز نکند نمازش نماز نیست، و اطاعت نماز آن است که نهی آن را از فحشاء و منکر به کار بندد)) .**همان***
@@تفسیر نمونه جلد 16 صفحه 287@@@
3 - و در حدیث سومی از همان بزرگوار چنین می خوانیم، که جوانی از انصار نماز را با پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) ادا می کرد اما با این حال آلوده گناهان زشتی بود این ماجرا را به پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) عرضه داشتند فرمود: ان صلاته تنهاه یوما: ((سرانجام نمازش روزی او را از این اعمال پاک می کند)) .**همان مدرک.***
4 - این اثر نماز بقدری اهمیت دارد که در بعضی از روایات اسلامی به عنوان معیار سنجش نماز مقبول و غیر مقبول از آن یاد شده، چنانکه امام صادق (علیه السلام) می فرماید: من احب ان یعلم اقبلت صلوته ام لم تقبل؟ فلینظر: هل منعت صلوته عن الفحشاء و المنکر؟ فبقدر ما منعته قبلت منه!: ((کسی که دوست دارد ببیند آیا نمازش مقبول درگاه الهی شده یا نه؟ باید ببیند آیا این نماز او را از زشتیها و منکرات باز داشته یا نه؟ به همان مقدار که بازداشته نمازش قبول است))! .**همان***
در دنباله آیه اضافه می فرماید ((ذکر خدا از آن هم برتر و بالاتر است)) (و لذکر الله اکبر) .
ظاهر جمله فوق این است که بیان فلسفه مهمتری برای نماز می باشد، یعنی یکی دیگر از آثار و برکات مهم نماز که حتی از نهی از فحشاء و منکر نیز مهمتر است آنست که انسان را به یاد خدا می اندازد که ریشه و مایه اصلی هر خیر و سعادت است، و حتی عامل اصلی نهی از فحشاء و منکر نیز همین ((ذکر الله)) می باشد، در واقع برتری آن به خاطر آنست که علت و ریشه محسوب می شود .
اصولا یاد خدا، مایه حیات قلوب و آرامش دلها است، و هیچ چیز به پایه آن نمی رسد: الا بذکر الله تطمئن القلوب، ((آگاه باشید یاد خدا مایه اطمینان دلها است)) (سوره رعد آیه 28) .
@@تفسیر نمونه جلد 16 صفحه 288@@@
اصولا روح همه عبادات - چه نماز و چه غیر آن - ذکر خدا است، اقوال نماز، افعال نماز، مقدمات نماز، تعقیبات نماز، همه و همه در واقع، یاد خدا را در دل انسان زنده می کند .
قابل توجه اینکه در آیه 14 سوره طه اشاره به این فلسفه اساسی نماز شده و خطاب به موسی می گوید: اقم الصلوة لذکری، ((نماز را بر پا دار تا به یاد من باشی)) .
ولی مفسران بزرگ برای جمله بالا تفسیرهای دیگری ذکر کرده اند که در بعضی از روایات اسلامی نیز اشاراتی به آن تفسیرها شده، از جمله اینکه، منظور از جمله فوق این است که ((یاد خدا از شما به وسیله رحمت)) برتر از ((یاد شما از او بوسیله طاعت)) است .**طبق این تفسیر (الله) در اینجا (فاعل) می باشد، اما طبق تفسیر گذشته (مفعول) برای فعل مذکور.***
دیگر اینکه ذکر خدا از نماز برتر و بالاتر است چرا که روح هر عبادتی ذکر خدا است .
این تفسیرها که بعضا در روایات اسلامی نیز آمده، ممکن است اشاره به بطون آیه بوده باشد، و گرنه ظاهر آن با معنی اول هماهنگتر است، زیرا در اکثر مواردی که ذکر الله به کار رفته، منظور یاد کردن مردم از خدا است، و آیه فوق نیز همین معنی را تداعی می کند، ولی البته یاد کردن خدا از بندگان می تواند به عنوان یک نتیجه مستقیم برای یاد بندگان از خدا بوده باشد، و به این ترتیب تضاد میان دو معنی برطرف می شود .
در حدیثی از ((معاذ بن جبل)) چنین آمده است، ((هیچ یک از اعمال آدمی برای نجات او از عذاب الهی برتر از ذکر الله نیست، از او پرسیدند حتی جهاد در راه خدا؟ گفت، آری زیرا خداوند می فرماید: و لذکر الله اکبر)) .
@@تفسیر نمونه جلد 16 صفحه 289@@@
ظاهر این است که معاذ بن جبل این سخن را از کلام پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) استفاده کرده زیرا خود او نقل می کند که از پیامبر خدا پرسیدم، کدام عمل از همه اعمال برتر است فرمود: ان تموت و لسانک رطب من ذکر الله عز و جل، ((اینکه به هنگام مردن زبان تو به ذکر خداوند بزرگ مشغول باشد)) .
و از آنجا که نیات انسانها و میزان حضور قلب آنها در نماز و سائر عبادات بسیار متفاوت است در پایان آیه می فرماید: ((و خدا می داند چه کارهائی را انجام می دهید)) (و الله یعلم ما تصنعون) .
چه اعمالی را که در پنهان انجام می دهید یا آشکار، چه نیاتی را که در دل دارید، و چه سخنانی که بر زبان جاری می کنید .
نکته،