اهل سنت حدیثی در کتابهای مختلف خود از پیامبر اسلام (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) به این مضمون نقل کرده اند که فرمود: نحن معاشر الانبیاء لا نورث ما ترکناه صدقة: ما پیامبران ارثی از خود به یادگار نمی گذاریم، و آنچه از ما بماند باید به عنوان صدقه در راه خدا مصرف شود و گاه آن را با حذف جمله اول، به صورت ما ترکناه صدقة نقل کرده اند.
سند این حدیث غالبا در کتب معروف اهل سنت به ابوبکر منتهی می شود که بعد از پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) زمام امور مسلمین را به دست گرفت، و هنگامی که حضرت فاطمه (علیهاالسلام) و یا بعضی از همسران پیامبر میراث خود را از او خواستند او به استناد
@@تفسیر نمونه جلد 15 صفحه 425@@@
این حدیث از دادن میراث به آنان سر باز زد!
این حدیث را مسلم در صحیح خود (جلد 3 - کتاب الجهاد و السیر - صفحه 1379) و بخاری در جزء هشتم کتاب الفرائض (صفحه 185) و گروهی دیگر در کتابهای خود آورده اند.
قابل توجه اینکه در مدرک اخیر در حدیثی از عایشه چنین می خوانیم: فاطمه (علیهاالسلام) و عباس (بعد از وفات پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) نزد ابوبکر آمدند و میراثشان از پیامبر را می خواستند، و آنها در آن موقع زمینشان را در فدک و سهمشان را از خیبر مطالبه می کردند، ابوبکر گفت: من از رسولخدا (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) شنیدم که گفت: ما چیزی را به ارث نمی گذاریم و آنچه از ما بماند صدقه است... هنگامی که فاطمه (علیهاالسلام) این سخن را شنید با حالتی خشمگین ابوبکر را ترک کرد و تا آخر عمر با او یک کلمه سخن نگفت.**صحیح بخاری جزء 8 صفحه 185***
البته این حدیث از جهات مختلفی قابل نقد و بررسی است ولی آنچه در حوصله این تفسیر می گنجد امور زیر است:
1 - این حدیث با متن قرآن سازگار نیست، و طبق قواعد اصولی که در دست داریم هر حدیثی که موافق کتاب الله نباشد از درجه اعتبار ساقط است، و نمی توان به عنوان حدیث پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) و یا سائر معصومین (علیهم السلام) روی آن تکیه کرد.
در آیات فوق خواندیم سلیمان از داود ارث برد، و ظاهر آیه مطلق است و اموال را نیز شامل می شود. و در مورد یحیی و زکریا می خوانیم: یرثنی و یرث من آل یعقوب: فرزندی به من عنایت کن که از من و از آل یعقوب ارث برد (مریم - 6)
مخصوصا در مورد زکریا بسیاری از مفسران روی جنبه های مالی تکیه کرده اند.
@@تفسیر نمونه جلد 15 صفحه 426@@@
بعلاوه ظاهر آیات ارث در قرآن مجید عام است و همه را شامل می شود. و شاید به همین دلیل قرطبی از دانشمندان معروف اهل سنت ناچار شده است که حدیث را به عنوان فعل غالب و اکثر بگیرد نه عام و گفته است این مانند جمله ای است که عرب می گوید انا معشر العرب اقری الناس للضیف: ما جمعیت عرب از همه مردم مهمان نوازتریم (در حالی که این یک حکم عمومی نیست).**(تفسیر قرطبی) جلد 7 ذیل آیات مورد بحث صفحه 4880***
ولی روشن است که این سخن ارزش این حدیث را نفی می کند، زیرا اگر در مورد سلیمان و یحیی به این عذر متوسل شویم مشمول آن نسبت به موارد دیگر نیز قطعی نیست.
2 - روایت فوق معارض با روایات دیگری است که نشان می دهد ابوبکر تصمیم گرفت فدک را به فاطمه (سلام الله علیها) بازگرداند، ولی دیگران مانع شدند، چنانکه در سیره حلبی می خوانیم:
فاطمه دختر پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) نزد ابوبکر آمد در حالی که او بر منبر بود، گفت: ای ابوبکر آیا این در کتاب خدا است که دخترت از تو ارث ببرد و من از پدرم ارث نبرم، ابوبکر گریه کرد و اشکش جاری شد سپس از منبر پائین آمد، و نامه ای دایر به واگذاری فدک به فاطمه (سلام الله علیها) نوشت، در این حال عمر وارد شد گفت: این چیست؟ گفت: نامه ای نوشتم که میراث فاطمه (علیهاالسلام) را از پدرش به او واگذارم، عمر گفت: اگر این کار را کنی از کجا هزینه نبرد با دشمنان را فراهم می سازی در حالی که عرب بر ضد تو قیام کرده است؟ سپس عمر نامه را گرفت و پاره کرد!.**(سیره حلبی) جلد 3 صفحه 391***
چگونه ممکن است نهی صریحی از پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) باشد و ابوبکر به خود جرات مخالفت را بدهد؟ و چرا عمر استناد به نیازهای جنگی کرد و استناد به
@@تفسیر نمونه جلد 15 صفحه 427@@@
روایت پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) ننمود؟
بررسی دقیق روایت فوق نشان می دهد که مساله نهی پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) مطرح نبوده، مهم در اینجا مسائل سیاسی روز بوده است، و همینها است که انسان را به یاد گفتار ابن ابی الحدید دانشمند معتزلی می اندازد می گوید: از استادم علی بن فارقی پرسیدم: آیا فاطمه (علیهاالسلام) در ادعای خود راست می گفت؟ پاسخ داد آری گفتم پس چرا ابوبکر فدک را به او نداد، با اینکه وی را صادق و راستگو می شمرد؟!
استادم تبسم پر معنائی کرد و سخن لطیف زیبائی گفت، با اینکه او عادت به مزاح شوخی نداشت گفت: لو اعطاها الیوم فدک بمجرد دعواها لجائت الیه غدا و ادعت لزوجها الخلافة! و زحزحته عن مقامه و لم یمکنه الاعتذار و الموافقة بشی ء:
اگر امروز فدک را به ادعای فاطمه (علیهاالسلام) به او می داد، فردا می آمد و خلافت را برای همسرش ادعا می کرد! و ابوبکر را از مقامش متزلزل می ساخت و او نه عذری برای بازگو کردن داشت و نه امکان موافقت!.**شرح نهج البلاغه (ابن ابی الحدید) جلد 16 صفحه 284***
3 - روایت معروفی از پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) در بسیاری از کتب اهل سنت و شیعه آمده است که العلماء ورثة الانبیاء: دانشمندان وارثان پیامبرانند.**(صحیح ترمذی) باب العلم حدیث 19 و سنن ابن ماجه مقدمه حدیث 17***
و نیز از پیامبر گرامی اسلام (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) نقل شده که: ان الانبیاء لم یورثوا دینارا و لا درهما: پیامبران درهم و دیناری از خود بیادگار نگذاردند.**اصول کافی جلد اول باب صفة العلم حدیث 2***
از مجموع این دو حدیث چنین به نظر می رسد که هدف اصلی این بوده که روشن سازند افتخار انبیاء و سرمایه آنها علم و دانش بوده است، و مهمترین چیزی که از خود به یادگار گذاشتند، برنامه هدایت بود، و کسانی که سهم بیشتری از
@@تفسیر نمونه جلد 15 صفحه 428@@@
این علم و دانش را بر گرفتند، وارثان اصلی پیامبرانند، بی آنکه نظر به اموالی داشته باشد که از آنان به یادگار باقی می ماند، بعدا این حدیث نقل به معنی شده و سوء تعبیر از آن گردیده و احتمالا جمله ما ترکناه صدقه که استنباط بعضی از روایت بوده است بر آن افزوده اند.
برای اینکه سخن به درازا نکشد گفتار خود را با بحثی از مفسر معروف اهل سنت فخر رازی که در ذیل آیه 11 سوره نساء آورده است پایان می دهیم:
او می گوید: یکی از تخصیصهائی که بر این آیه (آیه ارث فرزندان) وارد شده است، چیزی است که مذهب اکثر مجتهدین (اهل سنت) است که پیامبران علیهم السلام چیزی به ارث نمی گذارند و شیعه (عموما) در این بحث مخالفت کرده اند روایت شده است هنگامی که فاطمه (علیهاالسلام) میراث خود را مطالبه کرد، آنها به استناد حدیثی از پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) نحن معاشر الانبیاء لا نورث ما ترکناه صدقه، او را از ارث خود باز داشتند، در این هنگام فاطمه (علیهاالسلام) به عموم آیه فوق (آیه ارث فرزندان) استدلال کرد، گوئی می خواست به این حقیقت اشاره کند که عموم قرآن را نمی شود با خبر واحد تخصیص زد.
سپس فخر رازی می افزاید: شیعه می گویند: به فرض که تخصیص قرآن به خبر واحد جایز باشد در اینجا به سه دلیل جایز نیست:
نخست اینکه این بر خلاف صریح قرآن است که می گوید زکریا از خدا تقاضا کرد فرزندی به او بدهد که از وی و آل یعقوب ارث ببرد، و همچنین قرآن می گوید: سلیمان از داود ارث برد، زیرا نمی توان این آیات را حمل بر وراثت علم و دین کرد، چون این یکنوع وراثت مجازی است، چرا که این پیامبران، علم و دین را به فرزندان خود آموختند نه آنکه از خود گرفتند و به آنها واگذار کردند، وراثت حقیقی تنها در مال تصور می شود (که از کسی بگیرند و به دیگری بدهند).
@@تفسیر نمونه جلد 15 صفحه 429@@@
دیگر اینکه چگونه ممکن است ابوبکر از این مساله که نیازی به آن نداشته است آگاه باشد، اما فاطمه و علی و عباس که از بزرگترین زاهدان و دانشمندان بودند و با مساله وراثت پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) سر و کار داشتند از آن بیخبر بمانند؟ چگونه ممکن است پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) این حدیث را به کسی تعلیم کرده باشد که نیازی نداشته و از کسی که نیاز داشته دریغ دارد؟.
سوم اینکه: جمله ما ترکناه صدقه دنباله لا نورث است و مفهومش این است اموالی را که به عنوان صدقه اختصاص داده ایم در دائره میراث قرار نمی گیرد نه غیر آن...
سپس فخر رازی جواب کوتاهی به استدلال مشهور فوق می دهد و می گوید: فاطمه (علیهاالسلام) بعد از گفتگو با ابوبکر، به آن گفتگو راضی شد، علاوه بر این اجماع بر این منعقد شده است که سخن ابوبکر درست است!.**تفسیر فخر رازی جلد 9 صفحه 210***
ولی روشن است که پاسخ فخر رازی درخور استدلالهای فوق نیست، زیرا همانگونه که از منابع معروف و معتبر اهل سنت در بالا نقل کردیم فاطمه (علیهاالسلام) نه تنها راضی نشد بلکه چنان خشمگین گشت که تا پایان عمر یک کلمه با ابوبکر سخن نگفت.
از این گذشته چگونه ممکن است اجماعی در این مساله باشد با اینکه شخصیتی همچون علی و فاطمه (علیهماالسلام) و عباس که در کانون وحی پرورش یافته اند با آن مخالفت کرده باشند؟!.
@@تفسیر نمونه جلد 15 صفحه 430@@@