از آنجا که در آیات گذشته، سخن از اطاعت و تسلیم در برابر فرمان خدا و پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) بود، آیه مورد بحث همین موضوع را ادامه داده و نتیجه این اطاعت را که همان حکومت جهانی است بیان می کند، و به صورت مؤکد می گوید: ((خداوند به کسانی که از شما ایمان آورده اند و اعمال صالح انجام داده اند وعده می دهد که آنها را قطعا خلیفه روی زمین خواهد کرد، همانگونه که پیشینیان را خلافت روی زمین بخشید)) (وعد الله الذین آمنوا منکم و عملوا الصالحات لیستخلفنهم فی الارض کما استخلف الذین من قبلهم ).
((و دین و آئینی را که برای آنها پسندیده، به طور ریشه دار و پا بر جا در صفحه زمین مستقر سازد)) (و لیمکنن لهم دینهم الذی ارتضی لهم ).
((و خوف و ترس آنها را، به امنیت و آرامش مبدل خواهد کرد)) (و لیبدلنهم من بعد خوفهم امنا).
((و آنچنان می شود که تنها مرا می پرستند و چیزی را شریک من قرار
@@تفسیر نمونه جلد 14 صفحه 528@@@
نخواهند داد)) (یعبدوننی لا یشرکون بی شیئا).
مسلم است بعد از این سیطره حکومت توحید و استقرار آئین الهی و از میان رفتن هرگونه اضطراب و ناامنی و هر گونه شرک ((کسانی که بعد از آن کافر شوند فاسقان واقعی آنها هستند)) (و من کفر بعد ذلک فاولئک هم الفاسقون ).
به هر حال از مجموع آیه چنین بر می آید که خداوند به گروهی از مسلمانان که دارای این دو صفت هستند ایمان و عمل صالح سه نوید داده است :
1 - استخلاف و حکومت روی زمین .
2 - نشر آئین حق به طور اساسی و ریشه دار در همه جا (که از کلمه ((تمکین )) استفاده می شود).
3 - از میان رفتن تمام اسباب خوف و ترس و وحشت و ناامنی .
و نتیجه این امور آن خواهد شد که با نهایت آزادی خدا را بپرستند و فرمانهای او را گردن نهند و هیچ شریک و شبیهی برای او قائل نشوند و توحید خالص را در همه جا بگسترانند.
البته در نکته هایی که ذیلا بیان خواهیم کرد روشن می شود که این وعده الهی کی تحقق یافته و یا کی تحقق خواهد یافت ؟!
نکته ها:
1 - تفسیر جمله ((کما استخلف الذین من قبلهم )).
در اینکه این جمله اشاره به چه اشخاصی است که قبل از مسلمانان دارای خلافت روی زمین شدند؟ در میان مفسران گفتگو است :
بعضی آن را اشاره به آدم و داود و سلیمان دانسته اند چرا که قرآن در آیه 30 سوره بقره درباره آدم می فرماید: انی جاعل فی الارض خلیفة : ((من در زمین می خواهم خلیفه ای قرار دهم )).
@@تفسیر نمونه جلد 14 صفحه 529@@@
و در آیه 26 سوره ص درباره ((داود)) می فرماید: یا داود انا جعلناک خلیفة فی الارض : ((ای داود ما تو را خلیفه در روی زمین قرار دادیم )).
و از آنجا که ((سلیمان )) به مقتضای آیه 16 سوره نمل وارث حکومت داود بود، خلیفه در روی زمین شد.
اما بعضی دیگر مانند مفسر عالیقدر ((علامه طباطبائی )) در المیزان این معنی را بعید شمرده است، زیرا تعبیر الذین من قبلهم را متناسب انبیاء ندانسته، چرا که در قرآن این تعبیر در مورد پیامبران به کار نرفته است، لذا آن را اشاره به امتهای پیشین که دارای ایمان و عمل صالح بودند و حکومت در روی زمین پیدا کردند می داند.
اما جمعی دیگر معتقدند که این آیه اشاره به بنی اسرائیل است، زیرا آنها با ظهور موسی (علیه السلام ) و در هم شکسته شدن قدرت فرعون و فرعونیان مالک حکومت روی زمین شدند، چنانکه قرآن در آیه 127 سوره اعراف می فرماید: و اورثنا القوم الذین کانوا یستضعفون مشارق الارض و مغاربها التی بارکنا فیها: ((ما آن جمعیت مستضعف (مؤمنان بنی اسرائیل ) را وارث مشارق و مغارب زمینی را که پر برکت کردیم قرار دادیم )).
و نیز درباره همانها می فرماید: و نمکن لهم فی الارض : ((ما اراده کرده ایم که قوم مستضعف (مؤمنان بنی اسرائیل ) را در روی زمین تمکین دهیم )) (و صاحب نفوذ و مسلط سازیم ).
درست است که در میان بنی اسرائیل حتی در عصر موسی (علیه السلام ) افراد ناباب و فاسق و حتی احیانا کافری بودند، ولی به هر حال حکومت بدست مؤمنان صالح بود (بنابراین ایرادی که بعضی از مفسران به این تفسیر کرده اند با این بیان دفع می شود) تفسیر سوم نزدیکتر به نظر می رسد.
@@تفسیر نمونه جلد 14 صفحه 530@@@