از آنجا که در آیات گذشته بحثهای فراوانی از مجرمان به میان آ
@@تفسیر نمونه جلد 13 صفحه 335@@@
نخستین آیات مورد بحث به یکی از بهترین و مؤثرترین طرق بیداری که مطالعه تاریخ پیشینیان است اشاره کرده چنین می گوید: آیا برای هدایت آنها همین کافی نیست که بسیاری از اقوام گذشته را که در قرون پیشین زندگی میکردند هلاک کردیم (ا فلم یهد لهم کم اهلکنا قبلهم من القرون ).**همانگونه که سابقا نیز گفته ایم (قرون) جمع (قرن) به معنی مردمی است که در یک عصر زندگی می کنند و گاهی به خود آن زمان نیز قرن گفته می شود (از ماده مقارنه)***
همان کسانی که گرفتار مجازات دردناک الهی شدند و اینها در مساکن ویران شده آنان رفت و آمد دارند (یمشون فی مساکنهم ).
اینها در مسیر رفت و آمد خود، به خانه های قوم عاد (در سفرهای یمن ) و مساکن ویران شده قوم ثمود (در سفر شام ) و منازل زیر و رو گشته قوم لوط (در سفر فلسطین ) میگذرند، آثار آنها را میبینند، ولی درس عبرت نمی گیرند ویرانیهائی که با زبان بیزبانی، ماجراهای دردناک پیشین را بازگو می کند و به مردم امروز و آینده هشدار می دهد، فریاد میکشد و سرانجام ظلم و کفر و فساد را بیان میدارد.
آری ((در اینها دلائل روشن و آیات فراوانی است برای صاحبان عقل و اندیشه بیدار)) (ان فی ذلک لایات لاولی النهی ).**(نهی) از ماده (نهی) در اینجا به معنی (عقل) است چرا که عقل انسان را از زشتیها و بدیها نهی می کند***
موضوع عبرت گرفتن از تاریخ پیشینیان از مسائلی است که قرآن و احادیث اسلامی زیاد روی آن تکیه کرده است و حقا معلم بیدارکنندهای است چه بسیارند افرادی که از هیچ موعظهای پند نمی گیرند، اما دیدن صحنه هائی از آثار عبرتانگیز گذشتگان آنها را تکان می دهد و بسیار می شود که مسیر زندگی آنها را دگرگون میسازد.
@@تفسیر نمونه جلد 13 صفحه 336@@@
در حدیثی از پیامبر گرامی اسلام (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) میخوانیم : اغفل الناس من لم یتعظ بتغیر الدنیا من حال الی حال : غافلترین مردم کسی است که از دگرگون شدن دنیا اندرز نگیرد**سفینة البحار (ماده عبر) جلد 2 صفحه 146*** و از ورقگردانی لیل و نهار اندیشه نکند.
آیه بعد در حقیقت پاسخ به سؤالی است که در اینجا مطرح می شود و آن اینکه چرا خداوند همان برنامهای را که برای مجرمان پیشین ترتیب داد برای این گروه ترتیب نمی دهد، قرآن می گوید: ((اگر سنت و تقدیر پروردگارت و زمان مقرر نبود، به زودی عذاب الهی دامان آنها را می گرفت )) (و لو لا کلمة سبقت من ربک لکان لزاما و اجل مسمی ).
این سنت الهی که در قرآن در موارد متعدد به عنوان ((کلمه )) از آن یاد شده، اشارهای به فرمان آفرینش دائر به آزادی انسانها است، زیرا اگر هر مجرمی بلافاصله و بدون هیچگونه مهلت مجازات شود، ایمان و عمل صالح، تقریبا جنبه اضطراری و اجباری پیدا می کند، و بیشتر به خاطر ترس و وحشت از مجازات فوری خواهد بود، بنابراین وسیله تکامل که هدف اصلی است نخواهد شد.
بعلاوه اگر حکم شود که همه مجرمان فورا مجازات شوند، کسی در روی زمین زنده نخواهد ماند (و لو یؤاخذ الله الناس بظلمهم ما ترک علیها من دابة ). (نحل - 61).
بنابراین باید مهلتی باشد تا گنهکاران به خود آیند و راه اصلاح در پیش گیرند، و هم فرصتی برای خودسازی، به همه پویندگان راه حق داده شود.
تعبیر به ((اجل مسمی )) به طوری که از مجموعه آیات قرآن استفاده
@@تفسیر نمونه جلد 13 صفحه 337@@@
می شود اشاره به زمان حتمی پایان زندگی انسان است .**برای توضیح بیشتر به بحث مشروحی که در جلد پنجم ذیل آیه 1 و 2 سوره انعام (صفحه 148) آورده ایم مراجعه فرمائید ضمنا از نظر ترکیب نجوی (اجل مسمی) عطف بر (کلمة) می باشد***
به هر حال ستمکاران بیایمان و مجرمان جسور نباید از تاخیر عذاب الهی مغرور شوند، و این واقعیت را نادیده بگیرند که این لطف خدا، این سنت الهی، این قانون تکامل است که میدان را برای آنها گشوده .
سپس روی سخن را به پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) کرده، می گوید: ((اکنون که بنا نیست این بدکاران فورا مجازات شوند تو در برابر آنچه آنها می گویند صابر و شکیبا باش )) (فاصبر علی ما یقولون ).
و برای تقویت روحیه پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) و تسلی خاطر او دستور راز و نیاز با خدا و نماز و تسبیح را می دهد و می گوید: قبل از طلوع آفتاب و پیش از غروب آن، همچنین در اثناء شب و اطراف روز تسبیح و حمد پروردگارت را بجا آور تا راضی و خشنود شوی و قلب تو در برابر سخنان دردآور آنها ناراحت نشود (و سبح بحمد ربک قبل طلوع الشمس و قبل غروبها و من آناء اللیل فسبح و اطراف النهار لعلک ترضی ).
بدون شک این حمد و تسبیح مبارزهای است با شرک و بتپرستی در عین صبر و شکیبائی در برابر بدگوئیها و سخنان ناهنجار مشرکان .
ولی در اینکه منظور حمد و تسبیح مطلق است و یا اشاره به خصوص نمازهای پنجگانه روزانه، در میان مفسران گفتگو است، جمعی معتقدند که باید ظاهر عبارت را به همان معنی وسیعش رها کرد و از آن تسبیح و حمد مطلق استفاده نمود، در حالی که گروهی دیگر آنرا اشاره به نمازهای پنجگانه میدانند، به این
@@تفسیر نمونه جلد 13 صفحه 338@@@
ترتیب که :
((قبل طلوع الشمس )) اشاره به نماز صبح .
و ((قبل غروبها)) اشاره به نماز عصر (یا اشاره به نماز ظهر و عصر است که وقت آنها تا غروب ادامه دارد).
((من آناء اللیل )) اشاره به نماز مغرب و عشاء و همچنین نماز شب است . اما تعبیر به ((اطراف النهار)) یا اشاره به نماز ظهر است، زیرا اطراف جمع ((طرف )) به معنی جانب است و اگر روز را دو نیم کنیم نماز ظهر در یک طرف نیمه دوم قرار گرفته است .
از بعضی از روایات نیز استفاده می شود که ((اطراف النهار)) اشاره به نمازهای مستحبی است که انسان در اوقات مختلف روز میتواند انجام دهد، زیرا ((اطراف النهار)) در اینجا در مقابل ((آناء اللیل )) قرار گرفته و تمام ساعات روز را در بر میگیرد. (مخصوصا با توجه به این که اطراف به صورت جمع آمده در حالی که روز دو طرف بیشتر ندارد روشن می شود که اطراف معنی وسیعی دارد که ساعات مختلف روز را شامل می شود).
احتمال سومی نیز در تفسیر آیه وجود دارد که اشاره به اذکار خاصی باشد که در روایات اسلامی در این ساعات مخصوص وارد شده است، مثلا در حدیثی از امام صادق ( علیه السلام ) در تفسیر آیه فوق میخوانیم که امام ( علیه السلام ) فرمود: ((بر هر مسلمانی لازم است قبل از طلوع آفتاب و قبل از غروب آن ده بار این ذکر را بگوید ((لا اله الا الله وحده لا شریک له، له الملک و له الحمد یحیی و یمیت و هو حی لا یموت بیده الخیر و هو علی کل شی ء قدیر)).
ولی به هر حال این تفسیرها منافاتی با هم ندارد، و ممکن است آیه هم اشاره به تسبیحات، و هم اشاره به نمازهای واجب و مستحب در روز و شب باشد، و به این ترتیب تضادی در میان روایاتی که در این زمینه رسیده نخواهد بود، زیرا در بعضی
@@تفسیر نمونه جلد 13 صفحه 339@@@
از روایات به اذکار مخصوص و در بعضی به نماز تفسیر شده است .
ذکر این نکته نیز لازم است که جمله ((لعلک ترضی )) در واقع نتیجه حمد و تسبیح پروردگار و شکیبائی در مقابل گفته آنها است، چرا که این حمد و تسبیح و نمازهای شب و روز پیوند انسان را با خدا آنچنان محکم می کند که به هیچ چیز جز او نمی اندیشد، از حوادث سخت نمی هراسد، و با داشتن چنین تکیه گاه محکمی از دشمنان واهمه نمی کند، و به این ترتیب آرامش و اطمینان روح و جان او را پر می کند.
و تعبیر به لعل (شاید) ممکن است اشاره به همان مطلبی باشد که در گذشته نیز در تفسیر این کلمه گفته ایم، و آن این که لعل معمولا اشاره به شرائطی است که برای گرفتن نتیجه لازم میباشد، فی المثل نماز و ذکر خدا به شرطی مایه چنین آرامشی است که با حضور قلب و آداب کامل انجام گیرد.
ضمنا گرچه مخاطب در این آیه پیامبر اسلام (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) است ولی قرائن نشان می دهد که این حکم جنبه عمومی دارد.
@@تفسیر نمونه جلد 13 صفحه 340@@@