با توجه به آنچه ذکر کردیم استفاده می شود که :
اولا: توکل بر خدا، بر آن منبع فنا ناپذیر قدرت و توانائی، سبب افزایش مقاومت انسان در برابر مشکلات و حوادث سخت زندگی است، به همین دلیل به هنگامی که مسلمانان در میدان ((احد)) ضربه سختی خوردند، و دشمنان پس از ترک این میدان بار دیگر از نیمه راه بازگشتند تا ضربه نهائی را به مسلمین بزنند، و این خبر به گوش مؤمنان رسید، قرآن می گوید افراد با ایمان نه تنها در این لحظه بسیار خطرناک که قسمت عمده نیروی فعال خود را از دست داده بودند وحشت نکردند بلکه با تکیه بر ((توکل )) و استمداد از نیروی ایمان بر پایداری آنها افزوده شد و دشمن فاتح با شنیدن خبر این آمادگی به سرعت عقب نشینی کرد (آل عمران آیه 173).
نمونه این پایداری در سایه توکل در آیات متعددی به چشم میخورد، از جمله در آیه 122 آل عمران قرآن می گوید: ((توکل بر خدا جلو سستی دو طایفه از جنگجویان را در میدان جهاد گرفت )).
و در آیه 12 سوره ابراهیم ((توکل ملازم با صبر و استقامت در برابر جملات
@@تفسیر نمونه جلد 10 صفحه 297@@@
و صدمات دشمن ذکر شده است )).
و در آیه 159 آل عمران برای انجام کارهای مهم، نخست دستور به مشورت و سپس تصمیم راسخ، و بعد توکل بر خدا داده شده است )).
حتی قرآن می گوید: در برابر وسوسه های شیطانی ((تنها کسانی می توانند مقاومت کنند و از تحت نفوذ او در آیند که دارای ایمان و توکل باشند))
انه لیس له سلطان علی الذین آمنوا و علی ربهم یتوکلون (نحل 99).
از مجموع این آیات استفاده می شود که منظور از توکل این است که در برابر عظمت مشکلات، انسان احساس حقارت و ضعف نکند، بلکه با اتکای بر قدرت بیپایان خداوند، خود را پیروز و فاتح بداند، و به این ترتیب توکل امید آفرین نیرو بخش و تقویت کننده، و سبب فزونی پایداری و مقاومت است .
اگر مفهوم توکل به گوشه ای خزیدن و دست روی دست گذاشتن بود معنی نداشت که در باره مجاهدان و مانند آنها پیاده شود.
و اگر کسانی چنین می پندارند که توجه به عالم اسباب و عوامل طبیعی با روح توکل ناسازگار است، سخت در اشتباهند، زیرا جدا کردن اثرات عوامل طبیعی از اراده خدا یکنوع شرک محسوب می شود، مگر نه این است که عوامل طبیعی نیز هر چه دارند از او دارند و همه به اراده و فرمان او است، آری اگر عوامل را دستگاهی مستقل در برابر اراده او بدانیم اینجا است که با روح توکل سازگار نخواهد بود. (دقت کنید).
چطور ممکن است چنان تفسیری برای توکل بشود با اینکه شخص پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم ) که سر سلسله متوکلان بود برای پیشبرد اهدافش از هیچگونه فرصت، نقشه صحیح، تاکتیک مثبت، و انواع وسائل و اسباب ظاهری غفلت نمینمود اینها همه ثابت می کند که توکل، آن مفهوم منفی را ندارد.
((ثانیا)): توکل بر خدا آدمی را از وابستگیها که سرچشمه ذلت و بردگی
@@تفسیر نمونه جلد 10 صفحه 298@@@
است نجات می دهد و باو آزادگی و اعتماد به نفس می بخشد.
((توکل )) با ((قناعت )) ریشه های مشترکی دارد، و طبعا فلسفه آن دو نیز از جهاتی با هم شبیه است و در عین حال تفاوتی نیز دارند در اینجا چند روایت اسلامی در زمینه توکل - به عنوان پرتوی روی مفهوم اصلی و ریشه آن می آوریم :
امام صادق (علیهالسلام ) می گوید ((ان الغنا و العز یجولان فاذا ظفرا بموضع التوکل اوطنا))**اصول کافی جلد 2 باب التفویض الی الله والتوکل علیه حدیث 3*** ((بی نیازی و عزت در حرکتند هنگامی که محل توکل را بیابند در آنجا وطن میگزینند)).
در این حدیث وطن اصلی بی نیازی و عزت ((توکل )) معرفی شده است .
از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم ) نقل شده که فرمود از پیک وحی خدا، جبرئیل، پرسیدم توکل چیست ؟ گفت ((العلم بان المخلوق لا یضر و لا ینفع، و لا یعطی و لا یمنع، و استعمال الیاس من الخلق فاذا کان العبد کذلک لم یعمل لاحد سوی الله و لم یطمع فی احد سوی الله فهذا هو التوکل ))**بحارالانوار ج15 بخش 2 فی الاخلاق ص 14 چاپ قدیم*** ((آگاهی به این واقعیت که مخلوق نه زیان و نفع میرساند و نه عطا و منع دارد، و چشم از دست مخلوق برداشتن، هنگامی که بنده ای چنین شد جز برای خدا کار نمی کند و از غیر او امید ندارد، این حقیقت توکل است )).
کسی از امام علی بن موسی الرضا (علیهماالسلام ) پرسید: ((ما حد التوکل ؟ فقال ان لا تخاف مع الله احدا))**سفینة البحار جلد 2 صفحه 682*** ((حد توکل چیست ؟ فرمود اینکه با اتکای به خدا از هیچکس نترسی ))!.**برای توضیح بیشتر در زمینه توکل و مااند آن به کتاب انگیزه پیدایش مذهب مراجعه کنید***
@@تفسیر نمونه جلد 10 صفحه 299@@@