فساد که نقطه مقابل صلاح است، به هر گونه تخریب و ویرانگری گفته می شود، و به گفته ((راغب )) در ((مفردات ))، الفساد خروج الشی ء عن الاعتدال قلیلا کان او کثیرا، و یضاده الصلاح، و یستعمل ذلک فی النفس و البدن و الاشیاء الخارجة عن الاستقامة : ((فساد هر گونه خارج شدن اشیاء از حالت اعتدال است، کم باشد یا زیاد، و نقطه مقابل آن صلاح است و این در جان و بدن و اشیائی که از حد اعتدال خارج می شوند، تصور می شود)).
بنابراین تمام نابسامانی هائی که در کارها ایجاد می گردد، و همه افراط و تفریطها در کل مسائل فردی و اجتماعی، مصداق فساد است .
در قرآن مجید نیز در بسیاری از موارد ((فساد)) و ((صلاح )) در برابر یکدیگر قرار گرفته اند، در سوره شعراء آیه 152 می خوانیم الذین یفسدون فی الارض و لا یصلحون : ((آنها که در زمین فساد می کنند و اصلاح نمی کنند)).
در سوره بقره آیه 220 می فرماید: و الله یعلم المفسد من المصلح : ((خداوند مفسدان را از مصلحان میشناسد)).
و در سوره اعراف آیه 142 می خوانیم : و اصلح و لا تتبع سبیل المفسدین : ((اصلاح کن و راه مفسدان را پیروی مکن )).
در بعضی از موارد ایمان و عمل صالح را در برابر فساد قرار داده است، ام نجعل الذین آمنوا و عملوا الصالحات کالمفسدین فی الارض : ((آیا آنها را که ایمان و عمل صالح بجا آوردند همانند مفسدان فی الارض قرار دهیم )) (سوره ص آیه 27).
از سوی دیگر در بسیاری از آیات قرآن، ((فساد)) با کلمه ((فی الارض ))، همراه ذکر شده که نشان می دهد، نظر به جنبه های اجتماعی مساله است، این
@@تفسیر نمونه جلد 10 صفحه 202@@@
تعبیر در بیست و چند مورد از قرآن به چشم میخورد.
و از سوی سوم ((فساد و افساد)) در آیات مختلف قرآن مجید با گناهان دیگری که شاید غالبا جنبه مصداق دارد ذکر شده که بعضی از این گناهان فوق العاده بزرگ و بعضی از آن کوچکتر است مثلا:
گاهی همردیف با جنگ با خدا و پیامبر آمده است مانند انما جزاء الذین یحاربون الله و رسوله و یسعون فی الارض فسادا (مائده - 33).
و گاهی همردیف با هلاک کردن حرث و نسل (انسانها و زراعتها) و اذا تولی سعی فی الارض لیفسد فیها و یهلک الحرث و النسل (بقره - 205).
و زمانی در کنار قطع پیوندهائی که خدا به آن فرمان داده است مانند الذین ینقضون عهد الله من بعد میثاقه و یقطعون ما امر الله به ان یوصل و یفسدون فی الارض (بقره - 27).
و گاه در کنار برتری جوئی و سرکشی قرار گرفته تلک الدار الاخرة نجعلها للذین لا یریدون علوا فی الارض و لا فسادا: ((این سرای آخرت است، که آن را برای کسانی قرار میدهیم که اراده برتری جوئی در زمین و فساد ندارند)) (قصص - 83).
گاه ((فرعون )) را مفسد می شمارد، و بهنگام توبه کردن در حال غرق شدنش در نیل می گوید: الآن و قد عصیت قبل و کنت من المفسدین : هم اکنون ایمان می آوری در حالی که قبلا گناه کردی و از مفسدان بودی (یونس - 91).
و نیز این کلمه (فساد فی الارض ) گاه در مورد سرقت به کار رفته، همانگونه که در داستان برادران یوسف می خوانیم که پس از اتهامشان به سرقت گفتند:
تالله لقد علمتم ما جئنا لنفسد فی الارض و ما کنا سارقین : ((بخدا سوگند شما می دانید ما نیامده ایم که در زمین مصر فساد کنیم و ما هرگز سارق نبوده ایم )) (یوسف - 73).
و گاه در مورد همردیف کمفروشی بیان شده همانگونه که در داستان شعیب
@@تفسیر نمونه جلد 10 صفحه 203@@@
می خوانیم و لا تبخسوا الناس اشیائهم و لا تعثوا فی الارض مفسدین :)) کم فروشی نکنید و حق مردم را کم نگذارید و در زمین فساد نکنید)) (هود - 85).
و بالاخره گاهی به معنی به هم ریختن نظام عالم هستی و جهان آفرینش آمده است لو کان فیهما الهة الا الله لفسدتا: ((اگر در زمین و آسمان غیر از خداوند یگانه الله، خدایان دیگری بودند فاسد می شدند)) (انبیاء - 22).
از مجموع این آیات که در سوره های مختلف قرآن آمده به خوبی استفاده می شود که فساد به طور کلی، یا فساد فی الارض یک معنی بسیار وسیع دارد که بزرگترین جنایات همچون جنایات فرعون و سایر جباران، و کارهای کمتر از آن را و حتی گناهان همچون کمفروشی و تقلب در معامله را شامل می شود، و البته با توجه به مفهوم وسیع فساد که هر گونه خروج از حد اعتدال را شامل می شود، این وسعت کاملا قابل درک است .
و با توجه به اینکه مجازاتها باید با میزان جرم، مطابقت داشته باشد روشن می شود که هر گروهی از این مفسدان باید یکنوع مجازات شوند و مجازات همه یکنواخت نیست .
حتی در آیه 33 سوره مائده که ((مفسد فی الارض )) با ((محارب با خدا و پیامبر)) همراه ذکر شده، چهار نوع، مجازات می بینیم که حتما حاکم شرع باید در هر مورد مجازاتی را که با مقدار جنایت متناسب است برگزیند (کشتن - بدار آویختن - قطع ایدی و ارجل - و تبعید) فقهای ما در بحث محارب و مفسد فی الارض شرائط و حدود این مجازاتها را در کتب فقهی مشروحا بیان کرده اند.**ما نیز در ذیل آیه 33 سوره مائده (جلد 4 صفحه 358 به بعد) شرح لازم را در این زمینه بیان نمودیم***
و نیز برای ریشه کن کردن این گونه مفاسد، در هر مورد باید به وسیله ای
@@تفسیر نمونه جلد 10 صفحه 204@@@
متشبث شد، گاهی نخستین مرحله امر به معروف و نهی از منکر، یعنی نصیحت و اندرز و تذکرات، کافی است، ولی زمانی هم فرا می رسد که باید به آخرین درجه شدت عمل یعنی جنگ متوسل شد.
ضمنا تعبیر به فساد فی الارض ما را به یک واقعیت در زندگی اجتماعی انسانها رهنمون می شود و آن اینکه مفاسد اجتماعی، معمولا موضعی نخواهند بود و در یک منطقه نمی توان آنها را محصور ساخت، بلکه در سطح اجتماع و در روی زمین گسترش پیدا می کنند و از یک گروه به گروه دیگر سرایت خواهد کرد.
این نکته نیز از آیات قرآن به خوبی استفاده می شود که یکی از اهداف بزرگ بعثت پیامبران پایان دادن به هر گونه فساد در ارض (به معنی وسیعش ) بوده است آنچنانکه از قول شعیب پیامبر بزرگ الهی می خوانیم : ان ارید الا الاصلاح ما استطعت او در برابر فساد آن قوم سرکش می گوید تنها هدف من این است که تا آنجا که در قدرت دارم به مبارزه با فساد بر خیزم و اصلاح کنم (هود - 88).