در تاریخ اسلام دو دوران مشخص دیده می شود، دوران مکه که همت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و مسلمانان در آن مصروف تعلیم و تربیت نفرات و آموزش و تبلیغ می شد، و دوران مدینه که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در آن دست به تشکیل حکومت اسلامی و پیاده کردن و اجرای تعلیمات اسلام، از طریق این حکومت صالح زد. بدون شک یکی از ابتدائی و ضروریترین مساءله، به هنگام تشکیل حکومت تشکیل ((بیت المال)) است که به وسیله آن نیازهای اقتصادی حکومت بر آورده شود، نیازهائی که در هر حکومتی بدون استثناء وجود دارد.
به همین دلیل یکی از نخستین کارهائی که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در مدینه انجام داد تشکیل بیت المال بود که یکی از منابع آنرا ((زکات)) تشکیل میداد، و طبق مشهور
@@تفسیر نمونه جلد 8 صفحه 4@@@
این حکم در سال دوم هجرت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) تشریع شد. البته همانگونه که بعدا به خواست خدا اشاره خواهیم کرد، حکم زکات قبلا در مکه نازل شده بود، اما نه به صورت وجوب جمع آوری در بیت المال، بلکه خود مردم اقدام به پرداخت آن می کردند، ولی در مدینه دستور جمع آوری و ((تمرکز)) آن از ناحیه خداوند در آیه 103 توبه صادر گردید.
آیه مورد بحث که مسلما بعد از آیه وجوب اخذ زکات نازل شده، (هر چند در قرآن از آن ذکر گردیده است) مصارف گوناگون زکات را بیان می کند.
و جالب اینکه آیه، با کلمه انما که دلیل بر انحصار است، آغاز شده، و این نشان می دهد که بعضی از افراد خود خواه، یا بیخبر، انتظار داشتند بدون هیچگونه استحقاق، سهمی از زکات دریافت دارند که با کلمه انما دست رد به سینه همه آنها زده شده است. در دو آیه قبل از این آیه، نیز این معنی منعکس بود که بعضی بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم خرده می گرفتند که چرا سهمی از زکات را در اختیار آنها نمی گذارد و حتی در صورت محروم شدن از آن خشمگین می شدند، اما به هنگام برخورداری ابراز رضایت می کردند. به هر حال آیه فوق به روشنی مصارف واقعی زکات را بیان کرده، و به تمام توقعات بیجا پایان می دهد، و آنرا در هشت مصرف خلاصه می کند:
1 - ((فقراء)) نخست می گوید: ((صدقات و زکات برای فقیران است)) (انما الصدقات للفقراء).
2- ((مساکین)) (والمساکین). در اینکه فقیر و مسکین با هم چه تفاوتی دارند بحثی است که در پایان تفسیر آیه خواهد آمد.
3- ((عاملان)) و جمع آوری کنندگان زکات (والعاملین علیها).
این گروه در حقیقت کارمندان و کارکنانی هستند که برای جمع آوری
@@تفسیر نمونه جلد 8 صفحه 5@@@
زکات و اداره بیت المال اسلام تلاش و کوشش می کنند، و آنچه به آنها داده می شود در حقیقت به منزله مزد و اجرت آنها است، و لذا فقر در این گروه به هیچوجه شرط نیست.
4- ((مؤلفة قلوبهم)) یعنی کسانی که انگیزه معنوی نیرومندی برای پیشبرد اهداف اسلامی ندارند، و با تشویق مالی میتوان تاءلیف قلب، و جلب محبت آنان نمود (والمؤلفة قلوبهم).
توضیح بیشتر درباره این گروه بعدا خواهد آمد.
5- ((آزاد ساختن بردگان)) (وفی الرقاب).
یعنی سهمی از زکات، تخصیص به مبارزه با بردگی، و پایان دادن به این موضوع ضد انسانی، داده می شود، و همانگونه که در جای خود گفتهایم برنامه اسلام در مورد بردگان برنامه ((آزادی تدریجی)) است که نتیجه نهائیش آزاد ساختن همه بردگان بدون روبرو شدن به واکنشهای نامطلوب اجتماعی آن می باشد، و تخصیص سهمی از زکات، به این موضوع، گوشهای از این برنامه را تشکیل میدهد.
6- ((اداء دین بدهکاران)) و آنها که بدون جرم و تقصیر زیر بار بدهکاری مانده و از ادای آن عاجز شده اند (والغارمین).
7- ((در راه خدا)) (و فی سبیل الله).
همانگونه که در پایان آیه اشاره خواهیم کرد منظور از آن تمام راههائی است که به گسترش و تقویت آئین الهی منتهی شود، اعم از مساءله جهاد و تبلیغ و مانند آن.
8- ((واماندگان در راه)) (وابن السبیل).
یعنی مسافرانی که بر اثر علتی در راه مانده، و زاد و توشه و مرکب کافی برای رسیدن به مقصد ندارند، هر چند افراد فقیر و بیبضاعتی نیستند، ولی بر اثر
@@تفسیر نمونه جلد 8 صفحه 6@@@
دزد زدگی، یا بیماری، یا گم کردن اموال خود، و یا علل دیگر، به چنین وضعی افتاده اند، اینگونه اشخاص را باید از طریق زکات به مقداری که برای رسیدن به مقصد لازم است بی نیاز ساخت.
در پایان آیه به عنوان تاءکید روی مصارف گذشته می فرماید: ((این فریضه الهی است)) (فریضة من الله).
و بدون شک این فریضه، حساب شده، و کاملا دقیق، و جامع مصلحت فرد و اجتماع است، زیرا ((خداوند دانا و حکیم است)) (و الله علیم حکیم).