(86) فَرَجَعَ مُوسَی إِلَی قَوْمِهِ غَضْبَنَ أَسِفاً قَالَ یَقَوْمِ أَلَمْ یَعِدْکُمْ رَبُّکُمْ وَعْداً حَسَناً أَفَطَالَ عَلَیْکُمُ الْعَهْدُ أَمْ أَرَدتُّمْ أَن یَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبٌ مِّن رَّبِّکُمْ فَأَخْلَفْتُم مَّوْعِدِی
پس موسی خشگمین واندوهناک به سوی قوم خود بازگشت (و) گفت: ای قوم من! آیا پروردگارتان به شما وعدهای نیکو (نزول تورات) نداد؟ آیا مدّت (غیبت من) بر شما طولانی شد؟ یا اینکه میخواستید خشمی از طرف پروردگارتان بر شما فرود آید، که با قرار و موعد من تخلّف کردید؟!
نکتهها:
در این آیه به دو وعده اشاره شده است، یکی وعدهای از جانب خداوند که نزول تورات بوده است، «الم یعدکم ربّکم وعداً حسنا» و دیگری، وعدهای از طرف موسی علیه السلام با مردم که در زمان غیبت او از برادرش هارون اطاعت کنند، ولی مردم با گوسالهپرستی آنها را نادیده گرفتند. البتّه موسی هنگام توبیخ آنان، علّت انحرافشان را سؤال کرد وپرسید: آیا انحراف شما عامدانه بود وبا آگاهی به سراغ قهر خدا رفتید؟ یا از روی غفلت به آن روی آوردید؟ آیا به خاطر اینکه سیروز غیبت من به چهل روز منتهی گردید، شما منحرف شدید؟ و آیا... .**تفسیر مراغی.***
در این آیه همچون آیهی 81، از حلول غضب الهی سخن به میان آمده است، لیکن در آنجا عامل غضب، طغیان ودر اینجا پیمانشکنی مردم بیان شده است. اینها عواملی است که رمز سقوط بنیاسرائیل در آنها نهفته است.
پیامها:
1- همین که از انحرافی با خبر شدید، فوراً عکسالعمل نشان دهید. (فرجع) (حرف «فا» در «فرجع» نشانه فوریت است.)
2- غیرت دینی از صفات بارز اولیای خداست. (غضبان اسفا) (رهبران دینی و اولیای خدا، غصهی انحراف مردم را میخورند.)
3- خشم و غضبی که در راه رضای الهی باشد مذموم نیست. (غضبان اسفا) (خشم و تأسّف اولیای خدا، به خاطر ارتداد وانحراف معنوی مردم است.)
4- در جای خود باید خطاکار را توبیخ کرد. (اَلم یعدکم)
5 - عدم حضور رهبر، یا تغییرات جزئی در برنامهها، نباید سبب انحراف و ارتداد شود. (أفطال علیکم العهد)
6- ارتجاع، ارتداد و عهدشکنی، عامل قهر وغضب الهی است. (یحلّ علیکم غضبی)
7- قهر و غضب از لوازم تربیت است. (غضب من ربکم)
8 - تخلّف از عهد وپیمان پیامبر، عامل قهر خداوند است. (یحل علیکم غضب... فاخلفتم موعدی) (میان انبیا و مردم تعهّدات و قرارهایی است که این قرارها شامل سیره، احکام و نمایندگان آنها در میان مردم میشود که باید مردم به آنها وفادار باشند، وقرار موسی تبعیت از هارون بود.)
9- تخلّف از وصیّ ونماینده پیامبر، تخلّف از خود اوست. (فاخلفتم موعدی) (تخلّف از پیروی هارون، تخلّف از موسی میباشد.)**تفسیر مجمعالبیان.***
10- هنگام توبیخ، روزنهی توبه وبازگشتی را برای خلافکار باز بگذارید. (أفطال علیکم العهد ام اردتم) (از سؤالهای متعدّد موسی، این پیام استفاده میشود.)