پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله میفرماید: «الرؤیا ثلاثة: بشری من اللَّه، تحزین من الشیطان، والذی یحدث به الانسان نفسه فیراه فی منامه»**بحار، ج 14، ص 441. ***یعنی خواب بر سه قسم است: یا بشارتی از سوی خداوند است، یا غم و اندوهی از طرف شیطان است و یا مشکلات روزمره انسان است که در خواب آنرا میبیند.
برخی از دانشمندان و روانشناسان، خواب دیدن را در اثر ناکامیها و شکستها دانستهاند و به ضربالمثلی قدیمی استشهاد کردهاند که: «شتر در خواب بیند پنبه دانه» و برخی دیگر خواب را تلقینِ ترس گرفتهاند، بر اساس ضربالمثلی که میگوید: «دور از شتر بخواب تا خواب آشفته نبینی» و بعضی دیگر خواب را جلوه غرائز واپسزده دانستهاند. امّا علیرغم تفاوتهایی که در خوابها وجود دارد. کسی اصل خواب دیدن را انکار نکرده است و البته باید به این نکته توجه داشت که همه خوابها با یک تحلیل، قابل بررسی نیستند.
مرحوم علامه در تفسیر المیزان**تفسیر المیزان، ج 11، ص 299. ***میگوید: سه عالم وجود دارد؛ عالم طبیعت، عالم مثال، عالم عقل. روح انسان به خاطر تجردّی که دارد، در خواب با آن دو عالم ارتباط پیدا میکند و به میزان استعداد و امکان، حقایقی را درک میکند. اگر روح کامل باشد، در فضای صاف حقایق را درک میکند. و اگر در کمال به آخرین درجه نرسیده باشد، حقایق را در قالبهای دیگر مییابد. همانطور که در بیداری، شجاعت را در شیر و حیله را در روباه و بلندی را در کوه میبینیم، در خواب، علم را در قالب نور، ازدواج را در قالب لباس و جهل و نادانی را به صورت تاریکی مشاهده میکنیم. ما نتیجهی بحث را با ذکر مثالهایی بیان میکنیم؛ کسانی که خواب میبینند چند دستهاند:
دسته اول، کسانی که روح کامل و مجردی دارند و بعد از خواب رفتنِ حواس، با عالم عقل مرتبط شده و حقایقی را صاف و روشن از دنیای دیگر دریافت میکنند. (نظیر تلویزیونهای سالم با آنتنهای مخصوص جهتدار که بر فراز قلّهها و بلندیها امواج ماهوارهای را از نقاط دور دست میگیرد.) اینگونه خوابها که دریافت مستقیم و صاف است نیازی به تعبیر ندارد.
دسته دوّم، خواب کسانی است که دارای روح متوسط هستند که در عالم رؤیا حقایق را ناصاف و همراه با برفک و تشبیه و تخیّل دریافت میکنند (که باید مفسّری در کنار دستگاه گیرنده ماجرای فیلم را به دور از برفکها توضیح دهد و به عبارتی، عالمی آن خواب را تعبیر کند.)
دسته سوم، خواب کسانی است که روح آنان به قدری متلاطم و ناموزون است که خواب آنها مفهومی ندارد. ( چنانکه آشنایانِ با فیلم هم، از صحنههایِ مختلف و پربرفک تلویزیونی، چیزی سردرنمیآورند.) این نوع رؤیاها قابل تعبیر نیستند که در قرآن به (اضغاث احلام ) تعبیر شده است.
در کتاب تعبیر خواب ابن سیرین آمده که به او گفتند، در خواب شخصی مُهر بر دهان و فرج مردم میزند، در جواب گفت، او مؤذن ماه رمضان خواهد بود که با اذان دادن، خوردن و نکاح را ممنوع اعلام میکند!
قرآن در سورههای مختلف، از رؤیاهایی نام برده که حقیقت آنها به وقوع پیوسته است. از جمله:
الف: رؤیای یوسف علیه السلام درباره سجدهی یازده ستاره و ماه و خورشید بر او، که تعبیر و تأویل به قدرت رسیدن او و تواضع برادران و پدر و مادر به او گردید.
ب: رؤیای دو یار زندانیِ یوسف که بعداً یکی از آنها آزاد ودیگری اعدام شد.
ج: رؤیای پادشاه مصر درباره خوردن گاوِ لاغر، گاو چاق را که تعبیر به قحطی و خشکسالی بعد از فراخ شد.
د: رؤیای پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله درباره عدد اندک مشرکان در جنگ بدر که تعبیر به شکست مشرکان شد.**انفال، 43.***
ه: رؤیای پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله درباره ورود مسلمانان با سر تراشیده به مسجدالحرام، که با فتح مکه و زیارت خانه خدا تعبیر شد**فتح، 27.***
و: رؤیای مادر حضرت موسی که نوزادش را در صندوق گذاشته و به آب بیاندازد. (اوحینا الی امک ما یوحی ان اقذ فی التابوت )**طه، 39.*** که روایات بر این دلالت دارند که مراد از وحی در این آیه، همان رؤیاست.
ز: رؤیای حضرت ابراهیم در مورد ذبح فرزندش حضرت اسماعیل.**صافات، 10.***
از قرآن که بگذریم در زندگی خود افرادی را میشناسیم که در رؤیا از اموری مطلع شدهاند که دست انسان به صورت عادی به آن نمیرسد. سید قطب میگوید: در امریکا خواب دیدم که چشم فرزند خواهرم خونریزی کرده است، نامهای به مصر نوشتم، جواب دریافت کردم که درست است با اینکه خونریزی در ظاهر چشم نبوده است.
از آخوند ملاعلی همدانی که از مراجع تقلید بود، نقل شده است که میگفت: یکی از علما پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را در خواب دید که به او فرمود: حال که از ایران پیغام فرستادهاند امسال وجوهاتی به سامرا نمیرسد، نگران مباش در دولاب، صد تومان پول است آنرا بردار. وقتی از خواب بیدار شدم نماینده میرزای شیرازی در خانه را زد و مرا نزد آقا احضار کرد. همین که وارد شدم میرزا فرمود: در دولاب، صد تومان است در را باز کن و بردار. و به من فهماند که موضوع خواب را اظهار مکن.
حاجشیخعباسقمی صاحب مفاتیحالجنان، به خواب فرزندش آمد وگفت: کتابی نزدم امانت بوده، آنرا به صاحبش برگردان تا من در برزخ راحت باشم. وقتی بیدار شد به سراغ کتاب رفت، با نشانههایی که پدر گفته بود، تطبیق داشت آنرا برداشت. وقتی میخواست از خانه بیرون برود، کتاب از دستش افتاد و کمی ضربه دید. او کتاب را به صاحبش برگرداند و عذرخواهی کرد. ولی دوباره پدرش به خواب او آمد و گفت: چرا به او نگفتی کتاب تو ضربه دیده است تا اگر خواست تاوان بگیرد و یا اینکه با توجه به نقص کتاب، راضی شود!.
پیامها:
1- پدر و مادر، بهترین مرجع برای حلّ مشکلات فرزندان هستند. (یااَبت)
2- والدین باید به خوابهای فرزندانشان توجه کنند. (یااَبت)
3- گاهی رؤیا و خواب دیدن، یکی از راههای دریافت حقایق است. (انی رأیت)
4- در فرهنگِ خواب، اشیاء، نماد حقایق میشوند. (مثلاً، خورشید نشان پدر و ماه تعبیر از مادر و ستارگان نشان برادران است) (رأیت احد عشر کوکباً...)
5- گاهی در نوجوان، استعدادی هست که بزرگترها را به تواضع وامیدارد. (ساجدین )
6- خواب دیدن اولیایِ خدا، دیدنِ واقعی است. (رأیت )
در این آیه (رأیتُ) تکرار شده است تا بگوید حتماً دیدم و گمان نشود ماجرا خیالی بوده است.
7- حضرت یوسف از ابتدا، تعبیر خواب نمیدانست و لذا برای تعبیر رؤیایش از پدرش استمداد کرد. (یااَبت)