إِذْ أَنتُم بِالْعُدْوَةِ الدُّنْیَا وَهُم بِالْعُدْوَةِ الْقُصْوَی وَالرَّکْبُ أَسْفَلَ مِنکُمْ وَلَوْ تَوَاعَدتُّمْ لَاخْتَلَفْتُمْ فِی الْمِیعَدِ وَلَکِن لِّیَقْضِیَ اللَّهُ أَمْراً کَانَ مَفْعُولاً لِّیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَن بَیِّنَةٍ وَیَحْیَی مَنْ حَیَّ عَن بَیِّنَةٍ وَإِنَّ اللَّهَ لَسَمِیعٌ عَلِیمٌ
(به یاد آورید) زمانی که شما در جانب پایین بودید و دشمنان در جانب بالا (بر شما برتری داشتند) و کاروان (تجاری ابوسفیان) از شما پایینتر بود و اگر قرار قبلی (برای جنگ هم) میگذاشتید، به توافق نمیرسیدید. (زیرا هم بالادست شما دشمن بود، هم پایین شما و شما بین دو صف مخالف بودید و هرگز تن به چنین جنگی نمیدادید.) ولی (خداوند شما را در برابر عمل انجام شده قرار داد) تا کاری را که خدا میخواست، تحقّق بخشد، تا هرکس (به گمراهی) هلاک میشود، از روی حجّت و آگاهی هلاک شود و هر کس (به هدایت) حیات یافت، از روی دلیل، حیات یابد و همانا خداوند شنوا و داناست.
نکته ها
کلمهی «عُدوَة» از «عَدو»، به معنای تجاوز کردن است، به حاشیه و اطراف اشیا که از حدّ وسط گذشته نیز گفته میشود. در این آیه، مراد از «عُدوة»، جانب واطراف است. کلمهی «دنیا» از «دُنُوّ»، به معنای پایین و نزدیکتر، و «قُصوی» و «اَقصی»، به معنای دورتر است.
در جنگ بدر، کفّار نه تنها از نظر سلاح و تعداد نفرات و آمادگی روحی و جسمی برتری داشتند، بلکه از نظر منطقهی استقرار نیرو نیز برتر بودند و میتوانستند از کنار دریای احمر، راهی برای فرار پیدا کنند، ولی خداوند مسلمانان را که تنها به قصد مصادرهی اموال کفّار آمده بودند، با آنان روبرو ساخت و چارهای جز درگیری نبود و تنها لطف خدا مسلمانان را به پیروزی رساند.
سیمای جنگ بدر
ترسیمی از جنگ بدر، در آیات ابتدای سوره تا کنون، امدادهای الهی را بهتر نشان میدهد:
1- در جنگ بدر شما به فکر مصادرهی اموال بودید و آمادگی جنگی نداشتید. «تُوَدّون أن غیر ذات الشوکة تکون لکم» «آیه 7»
2- جنگ که پیش آمد، بعضی ناراحت بودید. «فریقاً من المؤمنین لکارهون» «آیه 5»
3- برخی از مرگ میترسیدید. «کانّما یساقون الی الموت» «آیه 6»
4- پریشان بودید و استغاثه میکردید. «تستغیثون ربّکم» «آیه 9»
5 - برای تطهیر از ناپاکیها و سفتشدن زمین ریگزار، باران فرستادیم. «آیه 11»
6- اطاعت کامل از فرماندهی نداشتید. «قالوا سمعنا و هم لایسمعون» «آیه 21»
7- برخی از شما قبلاً خیانت کرده بودند. (مانند ابولبابه) «آیه 27»
8 - رهبرتان در معرض تهدیدها و توطئهها بود. «یمکر بک» «آیه 30»
9- اگر کار به اختیار شما میبود، با این همه مشکلات، به توافق نمیرسیدید. «لاختلفتم»
و نمونههای دیگر که همه نشان میدهد پیشآمد جنگ بدر، یک طرح الهی برای نمایش قدرت مسلمانان و ضربهزدن به روحیّهی کفّار و مشرکان بوده است.
به همین دلیل در آیهی قبل، روز جنگ بدر، «روز فرقان» نامیده شد، زیرا آنقدر امدادهای غیبی نازل شد که حقّ و حقیقت برای همه روشن شد و با این وصف، هرکس بیتوجّهی کرد، از روی عناد و لجاجت بود. «لیهلک مَن هلک عن بیّنة»
پیام ها
1- یادآوری حوادث گذشته و امدادهای الهی و تحلیل و بررسی آنها لازم است. «اذ انتم...»
2- آنجا که خداوند بخواهد، همهی عوامل ضعف را بر طرف میکند. «لیقضی اللّه امراً کان مفعولا»
3- پیروزی مسلمانان در جنگ بدر، حجّتی روشن بر علیه شرک و دلیلی واضح بر حقّانیّت توحید و اسلام است. «لیقضی اللّه... لیهلک من هلک عن بیّنة ویحیی...»
4- هدایت و ایمان آگاهانه ارزشمند است، همان گونه که هلاکت و گمراهی آگاهانه بسیار زشت است. «لیهلک... عن بیّنة ویحیی... عن بیّنة»
5 - اسلام بر برهان و دلیلهای روشن استوار است و چنین مکتبی مایهی حیات است. «و یحیی من حیّ عن بیّنة»
6- خداوند از پیش پیروزی مسلمانان را رقمزده بود، لذا صحنهها و تصمیمها دگرگون شد، «لیقضی اللّه امراً کان مفعولا» از همینجا میتوان او را شناخت که به همه چیز شنوا و آگاه است. «انّ اللّه لسمیع علیم»