وَمَن یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِّقِتَالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلَی فِئَةٍ فَقَدْ بَآءَ بِغَضَبٍ مِّنَ اللَّهِ وَمَأْوَیهُ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِیرُ
و جز آنها که کنارهگیریشان برای ساز و برگ نبرد مجدّد یا پیوستن به گروه دیگری از مسلمانان باشد، هرکس در روز جنگ پشت به دشمن کند، قطعاً مورد خشم خدا قرار میگیرد و جایگاه او جهنّم است و چه بد سرانجامی است.
نکته ها
«مُتحرّفاً»، خود را به کنار و اطراف کشیدن برای تغییر تاکتیک و خسته و گمراه کردن دشمن و سپس ضربه زدن به اوست و «متحیّزاً»، پیوستن و جای گرفتن در کنار گروه دیگر است، آنگاه که رزمنده احساس تنهایی و ناتوانی از مقابله کند.
عبارتِ «باء بغضب»، به معنای هموار ساختن و تحمّل غضب است.
در این آیه، برای فرار از جبهه که حرام است، دو مورد استثنا ذکر شده است: یکی برای جا به جایی تاکتیکی «متحرّفاً»، دیگری برای پیوستن به گروه دیگری از مسلمانان و حملهی دسته جمعی «مُتحیّزاً».
البتّه در بعضی تفاسیر، موارد دیگری هم ذکر شده است، مانند فرار برای اطلاعرسانی به مسلمانان، یا برای حفظ سنگر مهمتر و موقعیّت بهتر. **تفسیر فی ظلال القرآن*** ولی اینها همه مصداق برای همان مورد اوّل است.
فراریان از جبهه، مورد خشم وغضب خدا قرار دارند، «و مَن یولّهم... فقد باء بغضب من اللّه» و از جملهی کسانی هستند که در هر نماز از آنان برائت میجوییم. «غیر المغضوب علیهم» البتّه این گناه، قابل توبه و بخشش است، به دلیل آیهی «انّ الّذین تولّوا منکم یوم التقی الجَمعان انّما استزلّهم الشیطان ببعض ما کسبوا و لقد عفا اللّه عنهم» **آل عمران، 155***
پیام ها
1- فرار از جبهه، گناهکبیره است و خداوند بر آن وعدهی قهر وعذاب داده است. «و من یولّهم... فقد باء بغضب من اللّه»
2- عقبنشینی تاکتیکی، اشکال ندارد. «متحرّفاً»
3- در جنگ، خدعه و فریب دادن دشمن جایز است. «متحرّفاً»
4- همان گونه که رفتن به جبهه تنها مهم است، فرار نکردن هم مهم است، گاهی کسانی به جبهه میروند، ولی با فرار، جهنّمی میشوند. «و من یولّهم یومئذ... مأواه جهنّم»
5 - در ارزیابی، عجولانه قضاوت نکنیم، زیرا تغییر عمل شاید به خاطر نقشه و تاکتیک باشد. «متحرّفاً»
6- نصرت از سوی خداوند است، ولی بکارگیری فنون و تاکتیکهای نظامی و سیاست جنگی هم لازم است. «متحرّفاً لقتال أو متحیّزاً»
7- جایگاه فراریان از جهاد و غضب شدگان الهی، جهنّم است. «مأواه جهنّم» (در واقع کسی که از جهاد فرار میکند، به دنبال مأمن و پناهگاهی است، امّا پناهگاهی جز آتش جهنّم نمییابد.)
8 - فرار از جنگ، هم ذلّت دنیوی دارد، «باء بغضب» هم عذاب اخروی، «مأواه جهنّم» و فراریان عاقبتی بد در پیش دارند. «بئس المصیر»