وَإِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِن بَنِی ءَادَمَ مِن ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَی أَنفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ قَالُواْ بَلَی شَهِدْنَآ أَن تَقُولُواْ یَوْمَ الْقِیَمَةِ إِنَّا کُنَّا عَنْ هَذَا غَفِلِینَ
و (به یاد آور) زمانی که پروردگارت، از پشت بنیآدم، فرزندان وذرّیّه آنان را بر گرفت و آنان را گواه بر خودشان ساخت (و فرمود:) آیا من پروردگار شما نیستم؟ گفتند: بلی، ما گواهی دادیم (که تو پروردگارمایی، این اقرار گرفتن از ذریّهی آدم برای آن بود) تا در روز قیامت نگویید: ما از این، غافل بودیم.
نکته ها
«ذریّة»، یا از «ذَرّ»، به معنای ذرّات بسیار کوچک غبار (یا مورچههای ریز) است، که مراد از آن در اینجا، اجزای نطفهی انسان و یا فرزندان کوچک و کمسن و سال میباشد، یا از ریشهی «ذَرو»، به معنای پراکنده ساختن و یا از «ذَرأ»، به معنای آفریدن است. **تفسیر نمونه*** امّا اغلب به فرزندان گفته میشود.
چگونگی پیمان گرفتن خدا از بنیآدم در این آیه بیان نشده است، ولی مفسّران اقوال متعدّدی بیان کردهاند که مشهورترین آنها دو قول است؛ الف: طبق روایات، پس از خلقت حضرت آدم، همه فرزندان او تا پایان دنیا به صورت ذرّات ریز و پراکنده، همچون مورچگان از پشت او بیرون آمده، مورد خطاب و سؤال الهی قرار گرفتند و به قدرت الهی به ربوبیّت خدا اعتراف کردند. سپس همه به صلب و گل آدم برگشتند تا به تدریج و به طور طبیعی به این جهان بیایند. این عالم را «عالم ذرّ» و آن پیمان را «پیمان ألَست» میگویند. **کافی، ج2، ص13***
امام صادق علیه السلام فرمود: بعضی از ذریّهی آدم در عالم ذرّ به زبان اقرار کردند، ولی ایمان قلبی نداشتند. **تفسیر نورالثقلین*** از پیامبر صلی الله علیه وآله نقل شده که این اقرار، روز عرفه انجام شده است. **تفسیر درّالمنثور***
ب: مراد از عالم ذرّ، همان پیمان فطرت و تکوین میباشد. یعنی هنگام خروج فرزندان آدم از صلب پدران به رحم مادران که ذرّاتی بیش نیستند، خداوند فطرت توحیدی و حقّجویی را در سرشت آنها مینهد و این سرّ الهی به صورت یک حسّ درونی در نهاد وفطرت همه، به ودیعت نهاده میشود. همچنین در عقل و خردشان، خداباوری به صورت یک حقیقت خود آگاه نقش میبندد. و لذا فطرت و خرد بشری، بر ربوبیّت خداوند گواهی میدهد.
در بعضی روایات که از امام صادق علیه السلام دربارهی فطرت سؤال شده است، امام، فطرت را همان عالم ذرّ دانستهاند. **تفسیر برهان ونورالثقلین، پیام قرآن، ج 3، ص117***
در برخی روایات، فطرت، اثر عالم ذرّ است نه خود آن، «ثبت المعرفة فی قلوبهم و نسوا الموقف»، بنابراین انسانها در زمان و موقفی اقرار کرده، ولی آن را فراموش کردهاند، و اثر آن اقرار همان فطرتی است که گرایش دل به سوی اوست. به هرحال آیه، مورد گفتگوی متکلّمین، محدّثین و مفسّرین است، لذا ما علم آن را به اهلش که همان راسخان در علم هستند، واگذار میکنیم. **برای اطلاع از اقوال و نظرات مختلف، به کتابهای »پیام قرآن«، از آیتاللّه مکارم شیرازی و »منشور جاوید«، آیت اللّه سبحانی و تفسیر اطیب البیان مراجعه کنید***
پیام ها
1- تمام انسانها، فرزندان حضرت آدم علیه السلام هستند و خداوند از آنها بر ربوبیّت خود اقرار گرفته است. «و اذ اخذ ربّک من بنیآدم... ألست بربّکم»
2- خداوند، توحید را در فطرت و سرشت انسانها قرار داده است. «أشهدهم علی أنفسهم ألست بربّکم» هر انسانی به گونهای ربوبیّت و وحدانیّت خداوند را دریافته و بر آن گواه است.
3- خداوند، پس از آفرینش انسان، ربوبیّت خود را بر او آشکار کرد تا به هنگام لزوم گواهی دهد. «ألستُ بربّکم»
4- میثاق فطرت و خداجویی، برای اتمام حجّت است. «أن تقولوا یوم القیامة»
5 - در روز قیامت، ادّعای غفلت از ربوبیّت خداوند، پذیرفته نیست. «انّا کنّا عن هذا غافلین» جهل و غفلت، عذر پذیرفته نزد خداوند نیست.