از جمله فواید محاسبه نفس این است که وقتی انسان به لغزشهای خود پی برده، فوراً آنها را جبران میکند و نمیگذارد آثار آنها در روح و روانش باقی بماند. اگر انسان از خود حساب نکشد، متوجه نمیشود که چقدر گناه کرده است، و وقتی به گناهان خود توجه نکرد، آن گناهان در روح او اثر میگذارند و با هر گناه نقطه سیاهی در دلش پدید میآید تا جایی که با افزایش گناهان، سیاهی و تاریکی دل را فرا میگیرد و چه بسا که نقطهای نورانی در آن باقی نمیماند. این نکته مضمون برخی روایات است؛ و از جمله آنها میتوان به این روایت از امام صادق علیهالسلام اشاره کرد:
اذا أذنب الرجل خرج فی قلبه نکته سوادء، فان تاب انمحت، و ان زاد زادت، حتی تغلب علی قلبه فلا یفلح بعدها أبداً؛ (128) هر گاه شخصی گناهی کند، در دلش نقطهای سیاه بر آید. پس اگر توبه کند، محو شود و اگر بر آن گناه بیفزاید، آن سیاهی فزونی گیرد تا بر دلش چیره گردد و هرگز رستگار نشود.
آری، اگر انسان به محاسبه نفس خود نپردازد، آثار واقعی و تکوینی گناه از بین نمیرود و دلش را سیاه و تیره میکند؛ اما او توجهی ندارد. مانند کسی که لباس سفیدی بپوشد و مرتب لکههایی بر آن بنشیند و او چشم بر هم نهد و ننگرد که لباسش کثیف و آلوده شده است. مسلماً با زیاد شدن لکهها، آن لباس چنان آلوده و نفرتانگیز میشود که نفرت هر بینندهای را بر میانگیزد، اما انسان چون چشم بر هم نهاده، غافل و بی خبر است.
بزرگترین عیب و زیان ترک محاسبه نفس این است که آثار گناه در روح باقی میماند و روز به روز انسان آلودهتر گشته، قلبش ظلمانیتر و تاریکتر میگردد و بیشتر از خداوند فاصله میگیرد. در حالی که توجه ندارد و چه بسا خیال میکند که فرد شایسته و خوبی شده است و به خود میبالد که من چنین و چنانم، در صورتی که واقعیت این است هر روز بیش از پیش سقوط میکند و در پرتگاه شقاوت و بدبختی فرو میغلطد:
قل هل ننبئکم بالاخسرین أعمالا. الذین ضل سعیهم فی الحیاة الدنیا و هم یحسبون انهم یحسبون صنعاً؛ (129)
بگو: آیا شما را از زیان کارترین مردم آگاه گردانم؟ آنان کسانیاند که تلاششان در دنیا به هدر رفته و خود میپندارند که کار خوب انجام میدهند.
علامه طباطبایی رحمةالله درباره آیات فوق میفرمایند: خسران و زیان رد کسب و کاری که به هدف سود بری انجام میگیرد، هنگامی رخ میدهد که هدف از کسب و کار حاصل نگردد و یا از سرمایه کاسته شود و یا تلاش انسان هدر رود. در آیه شریفه از هدر رفتن تلاش، به گم شدن و تباهی تعبیر شده؛ مثل این که انسان راه را گم کند و با سیر و حرکت خود به مقصد نرسد. گاهی زیان دیدن انسان در کسب و تلاش، به جهت نا آزمودگی در کار است و یاد به جهت ناآشنایی به راه، و یا به دلیل عوامل ناخواسته دیگر است. امید این که این زیان و خسران بر طرف گردد وجود دارد، چون امید میرود که زیان کار بیدار گردد و کارش را از سر گیرد و از دست رفته را باز میپندارد که سود برده است؛ ضرر میکند و بر این باور است که چیزی جز نفع عایدش نشده است. این بدترین خسران و زیان است که امیدی به برطرف شدنش نیست.
وظیفه انسان در دنیا تنها تلاش برای سعادت است و نباید جز آن خواستهای داشته باشد. اگر در مسیر حق قرار گرفت و به هدف دست یافت، به سعادت واقعی رسیده است، و اگر از مسیر منحرف شد و به انحراف و اشتباه خود پی نبرد، در تلاش و سعی خود زیان دیده است و لکن امیدی به نجات او هست. اما اگر از مسیر حق منحرف شد و به غیر حق دست یافت و بر آن پافشاری کرد و هر گاه پرتوی از حق برای او ظاهر گشت، نفسش پردهای بر آن کشید و او را به بزرگ بینی و تعصب جاهلی گرفتار ساخت، چنین فردی زیان کارترین افراد در عمل و تلاش است؛ چرا که امیدی به برطرف شدن زیان و خسران او نیست و انتظار نمیرود به سعادت برسد. (130) با توجه به این که از جمله فواید محاسبه نفس این است که انسان به لغزشهای خود پی میبرد و در صدد برطرف ساختن آنها بر میآید و نمیگذارد که آثار تکوینی گناه در روح او باقی بماند و در نتیجه در عالم قیامت هم حساب رسی اعمال و کردارش دشوار نخواهد بود و شرمنده و سرافکنده و حسرت زده نخواهد شد .این حقیقت را پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ، با دو تعبیر که لازم و ملزومند، بیان فرمودهاند:
حاسب نفسک قبل أن تحاسب فهو أهون لحسابک غداً؛ (131)
قبل از آن که به حساب تو رسیدگی شود، خود به حساب اعمالت برس، چرا که این محاسبه، حساب فردای قیامت را آسان میکند.
محاسبه اعمال در دنیا حساب روز قیامت را آسان میکند و اگر انسان خود به حساب عمالش برسد و در صدد علاج و جبران لغزشها و انحرافات خود بر آید حساب روز قیامت او سبک میگردد. اما اگر چنین نکند، گناهان روی هم انباشته میگردد و باعث افزون گشتن گرفتاریهایش در روز قیامت میشود. رسول خدا صلی الله علیه و آله در ادامه میفرمایند:
و زن نفسک قبل أن توزن و تجهز للعرض الاکبر یوم تعرض لاتخفی علی الله خافیة؛ و خویشتن را بسنج پیش از آن که تو را بسنجند و برای عرضه به پیشگاه خداوند در روز رستاخیز آماده باش که هیچ چیز بر خداوند پنهان نمیماند.
میزان و سنجش اعمال از باورهای اعتقادی ما است و ما معتقدیم که در روز قیامت کفه اعمال نیک و بد ما را با یکدیگر مقایسه میکنند. حال اگر ما خود به سنجش اعمالمان بپردازیم و بنگریم که گناهانمان سنگینتر شده است، تلاش میکنیم که بارمان را سبک کنیم، اما اگر در مقام سنجش اعمال خویش بر نیامدیم و گناهانمان را نسنجیدیم و به تأثیر آنها بر روحمان پی نبردیم، روزی پای میزان الهی حاضر میشویم و آن جا رسوا و دچار حسرت میگردیم.