ذکر خداوند در انسان و شؤون مختلف زندگی او جلوهای گوناگونی دارد.
یاد خدا، در زبان به صورت ذکر لفظی، در بدن به صورت رکوع و سجود و خضوع، و در قلب به صورت خشوع و توجه به ساحت ربوبی جلوه میکند.
یاد خدا و هراس از کیفر اعمال، موجب جاری گشتن اشک از چشم و لرزش اندام و دگرگونی رنگ رخساره میگردد. ذکر هم چنین موجب انجام صحیح وظایف شرعی همراه با قصد تقرب میشود و تا یاد و توجه به خدا نباشد، هیچ عبادتی به صورت صحیح و مطلوب انجام نمیپذیرد.
یاد خدا به سان روحی است که در همه اعمال خیر و عبادت دمیده میشود و به آنها ارزش و حیات میبخشد.
توجه به این جلوهها و نیز آنچه در آیات و روایان درباره ذکر آمده، باعث تقویت انگیزه انسان برای به دست آوردن این اکسیر و کیمیای ارزشمند میگردد اما سخن این است که راه دست یابی به مراتب عالی ذکر چیست و چه موانعی بر سر راه توجه و یاد خدا دارد، تا از آنها آنها دوری گزینیم؟
راه رسوخ یافتن یاد خدا در دل انسان و گسترش آن در تمام شئوون زندگی انسان، تلاش در عمق یافتن و نیز تداوم آن است. باید برای رسیدن به درجات عالی ذکر، هم بر تعداد و کمیت ذکر خدا بیفزاید و هم باید بگوشیم توجهمان به خداوند عمق و کیفیت بیشتری پیدا کند. در این مسیر ممکن است حرکت کسی آرام و آهسته باشد و نتواند قدمهای بلند بردارد، اما اگر به همین حرکت و قدمهای آهسته تداوم بخشد، بالاخره روزی اوج میگیرد و به مراحل عالیتر یاد خداوند میرسد؛ مرحلهای که در هم چون امور مادی دارای مراحلی است و بدون طی کردن مراحل پایین، رسیدن به مراحل عالیتر ممکن نیست، اگر نوجوانی به ورزش وزنه برداری علاقه من شود، در روزهای اول نمیتواند وزنه صد کیلویی را بالا ببرد، ولی با تمرینهای فراوان و افزودن به قدرت و توان خویش، میتواند روزی بر آن کار قدرت یابد. یا در مسیر کسب علم و دانش، دانش آموزی که تازه تحصیل علم را شروع کرده، نمیتواند مسایل پیچیده علمی و ریاضی را حل کند. بر همین قیاس، در امور معنوی نیز افراد با حرکتهای تدریجی و مستمر است که میتوانند مدارج علیتر کمال و معنویت را طی کنند و ممکن نیست با حرکتهای دفعی و جهشی به آن مقصد عالی دست یابد. البته برخی از بندگان برگزیده خدا از ظرفیتهای وجودی نامحدود و استعدادهای فوق العادهای بر خوردارند که حرکتهای تکاملی آنها بسیار سریع و پرشتاب است . برخی از معصومان، در شکم مادر از علوم سرشار بر خوردارند و خدا را تسبیح میگویند؛ اما این عده که عبارتند از انبیا و اولیای معصوم خدا - مستثنی هستند و حسابشان با دیگران متفاوت است. افراد عادی و متعارف، نه طمعی به چنین حرکتهای سریع و شتابان دارند و نه چنین حرکتهایی از آنها ساخته است. آنان باید با مدد و توفیق الهی در مسیر یاد و توجه به خداوند قرار گیرند و آرام آرام حرکت کنند تا به مقصد برسند.
در قرآن مجید، راههایی برای ارتقا و تقویت ذکر و توجه به خداوند ارایه شده است؛ یکی از آن راهها نماز است.در این باره خداوند خطاب به حضرت موسی علیهالسلام میفرماید: و أقم الصلاة لذکری؛ (96) و نماز را برای یاد من بر پا دار. در این آیه، ذکر و توجه عمیق به خداوند که با حضور قلب در نماز حاصل میگردد، به عنوان هدف نماز ذکر شده است و خدای متعال به حضرت موسی دستور میدهد که برای رسیدن به این هدف متعالی نماز بخواند. بنابر این برای این که ما به مرتبه عالی ذکر و توجه مستمر درونی به خداوند برسیم، باید از نماز و اذکار لفظی شروع کنیم. البته در آغاز، قطعاً حضور قلب کامل نخواهیم داشت و مرتب عالی معنویت و نورانیت فوراً در ما پدید نخواهد آمد، ولی اگر در همان حد که بر ایمان مقدور است به معنای اذکار توجه پیدا کنیم.از توجه خود به غیر خداوند بکاهیم و با تمرکز بیشتری ذکر بگوییم، رفته رفته روح و دلمان آمادگی بیشتری برای توجهات خالصانهتر پیدا خواهد کرد.