به جز استعمال ذکر در معنای لغوی یاد شده، این کلمه اطلاقات دیگری نیز در قرآن دارد که دارای نوعی علاقه و ارتباط با معنای لغوی میباشد. در این کاربردهای مختلف ذکر را در قرآن بررسی میکنیم:
1. قرآن کریم:
- ذلک نتلوه علیک من الایات و الذکر الحکیم؛ (8) اینها است که ما آن را از آیات و ذکر (قرآن) حکمت آموز بر تو میخوانیم.
- وانزلنا الیک الذکر لتبین للناس مانزل الیهم؛ (9) و این ذکر (قرآن) را به سوی تو فرود آوردیم، تا برای مردم آنچه را به سوی ایشان نازل شده توضیح دهی.
- انا نحن نزلنا الذکر و انا له لحافظون؛ (10)
بی تردید، ما این ذکر (قرآن) را به تدریج نازل کردهایم، قطعاً نگهبان آن خواهیم بود.
میتوان گفت علاقه سببیت و مسببیت بی قرآن و ذکر خداوند باعث شده که در آیا مذکور، ذکر در مورد قرآن استعمال شود؛ چون آیات قرآن سبب و علت ذکر حقیقی یعنی توجه به خداوند است.با توجه به وجود همین علاقه است که ذکر در مورد کتابهای آسمانی و به خصوص تورات استعمال شده است.
2.وحی:
أالقی الذکر من بیننا بل هو کذاب أشر؛ (11) آیا از میان ما ذکر (وحی) بر او القا شده است؟ نه (بلکه) او دروغ گویی گستاخ است.
3. کتاب آسمانی:
و ما أرسلنا قبلک الا رجالا نوحی الیهم فسئلوا أهل الذکر ان کنتم لا تعلمون؛ (12) و پیش از تو نیز جز مردانی را که به آنان وحی میکردیم گسیل نداشتیم.اگر نمیدانید از اهل کتابهای آسمانی بپرسید.
4. خصوص تورات:
و لقد کتبنا فی الزبود من بعد الذکر أن الارض یرثها عبادی الصالحون؛ (13)
و در حقیقت، در زبور پس از ذکر تورات نوشتیم که زمین را بندگان شایسته ما به ارث خواهند برد.
5. رسوالله صلی الله علیه و آله
قد انزل الله الیکم ذکراً.رسولا یتلوا علیکم آیات الله مبینات لیخرج الذین آمنوا و عملوا الصالحات من الظلمات الی النور...؛ (14) راستی که خداوند سوی شما ذکر فرو فرستاده است: پیامبری که آیات روشن گر خدا را بر شما تلاوت میکند، تا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کردهاند از تاریکیها به سوی روشنایی بیرون برد.
در آیات فوق، رسولا از نظر ادبیات عرب، عطف بیان یا بدل برای کلمه ذکراًاست و شاید بتوان با تفسیر دیگری و با تقدیر گرفتن جمله و أرسلنا الیکم ، در آغاز آیه 11 مفاد آن را مستقل از آیه 10 قرار داد که تقدیر آن چنین است: و ارسلنا الیکم رسولا اما تفسیر اول که در آن ارتباط دو آیه کاملاً ملحوظ گشته و با عطف بیان و یا بدل قرار دادن رسولا برای ذکراً واژه ذکر بر پیامبر صلی الله علیه و آله اطلاق گشته، موافق با سیاق و ظاهر آیات است. طبق این تفسیر علاقه سببیت و مسببیت و علت و معلولی باعث و مصحح اطلاق ذکراً بر پیامبر خواهد بود زیرا وجود مقدس آن حضرت، بارزترین و مؤثرترین وسیله برای یاد خدا است.
6.نماز جمعه:
یا ایها الذین آمنوا اذا نودی للصلاة من یوم الجمعة فاسعوا الی ذکر الله و ذروا البیع ذلکم خیر لکم ان کنتم تعلمون؛ (15) ای کسانی که ایمان آوردهاید، چون برای نماز جمعه ندا در داده شود، به سوی ذکر خدا - یعنی نماز جمعه - بشتابید و داد و ستد را واگذارید.اگر بدانید این برای شما بهتر است.
7.ذکر به معنای شرف و افتخار:
لقد انرلنا الیکم کتاباً فیه ذکرکم افلا تعقلون؛ (16) هر آینه به سوی شما کتابی فرستادیم که یاد شما یعنی آنچه مایه برتری و عزت شما است در آن است؛ ایا نمیاندیشید؟
8.ذکر به معنای حفظ و به خاطر سپاری:
و اد اخذنا و میثاقکم و رفعنا فوقکم الطور خذوا ما آتیناکم بقوة و اذکروا ما فیه لعلکم تتقون؛ (17) و به یاد آرید آن گاه که از شما پیمان گرفتیم و کوه طور را بر فراز شما افراشتیم. آن کتاب را که به شما دادیم با همه نیرو و به جد بگیرید و آنچه را که در آن است به خاطر داشته باشید، باشد که به تقوا گرایید.