اهمّیّت ذکر اللَّه در احادیث اسلامی بیش از آن است که در این مختصر بگنجد؛ آنچه ما به دنبال آن هستیم این است که یاد خدا را به عنوان یکی از عوامل تهذیب نفس و پرورش فضائل اخلاقی، و سازندگی روح انسان، مورد بررسی قرار دهیم؛ در این زمینه نیز روایات زیادی در منابع معروف اسلامی از معصومینعلیهم السلام نقل شده است، که گلچینی از آن را در ذیل ملاحظه میکنید:
1 - در حدیثی از امام امیرمؤمنان علیعلیه السلام میخوانیم: «مَنْ عَمَّرَ قَلْبَهَ بِدَوامِ الذِّکْرِ حَسُنَتْ اَفْعالُهُ فِی السِّرِّ وَ الْجَهْرِ؛ هر کس قلب خود را با یاد پیوسته الهی آبادان کند، اعمال او در پنهان و آشکار نیکو میشود.»(434) این حدیث شریف با صراحت تمام این رابطه را روشن میسازد.
2 - در حدیث دیگری از همان حضرتعلیه السلام میخوانیم: «مُداومَةُ الذِّکْرِ قُوْتُ الأَرْواحِ وَ مِفتاحُ الصَّلاحِ؛ تداوم یاد خدا غذای روح و کلید رستگاری است.»(435)
3 - در حدیث دیگری از همان امامعلیه السلام آمده است: «اَصْلُ صَلاحِ الْقَلْبِ اِشْتِغالُهُ بِذِکْرِاللّهِ؛ ریشه اصلاح قلب (و تهذیب نفس) اشتغال به یاد خداست!»(436)
4 - باز در حدیث دیگری از همان حضرتعلیه السلام میخوانیم: «ذِکْرُ اللَّهِ دَواءُ اَعْلالِ النُّفُوْسِ؛ یاد خدا داروی بیماریهای جانها است!»(437)
5 - و نیز از همان بزرگوارعلیه السلام میخوانیم: «ذِکْرُ اللَّهِ رَأْسُ مالِ کُلِّ مُؤمِنٍ، و رِبْحُهُ السَّلامَةُ مِنَ الشَّیْطانِ؛ یاد خدا سرمایه کلّ فرد با ایمان است و سود آن حفظ از وسوسههای شیطان (و خلق و خوهای شیطانی) است!»(438)
6 - باز از همان امام بزرگعلیه السلام نقل شده است که فرمود: «اَلذِّکْرُ جَلاءُ الْبَصائِرِ وَ نُوْرُ السَّرائِرِ؛ ذکر خدا مایه روشنی چشم دل و نور درون است!»(439)
7 - و نیز از همان پیشوای متّقیانعلیه السلام میخوانیم: «مَنْ ذَکَرَ اللَّهَ سُبْحانَهُ اَحْیَی اللَّهُ قَلْبَهُ وَ نَوَّرَ عَقْلَهُ وَ لُبَّهُ؛ هرکس یاد خداوند سبحان کند، دلش را زنده میکند، و عقل و خرد او را نورانی میسازد!»(440)
8 - و نیز از همان امام بزرگوار آمده است که فرمود: «اِسْتَدیمُوا الذِّکْرَ فَاِنَّهُ یُنیرُ الْقَلْبَ، وَ هُوَ اَفْضَلُ الْعِبادَةِ؛ پیوسته به یاد خدا باشید که قلب را نورانی، و دل را صفا میبخشد و برترین عبادات است!»(441)
9 - در «میزان الحکمه» از امام امیرمؤمنانعلیه السلام نقل شده است که فرمود: «اُذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً خالِصاً تَحْیُوا بِهِ اَفْضَلَ الحَیاةِ وَ تَسْلُکُوا بِهِ طُرُقَ النَّجاةِ؛ خدا را خالصانه یاد کنید تا برترین حیات برای شما حاصل گردد، و نیز به وسیله آن، راه نجات را بپیمایید!»(442)
10 - در نهجالبلاغه از همان حضرتعلیه السلام نقل شده است که در وصیّت معروفش به فرزند گرامیاش امام حسن مجتبیعلیه السلام فرمود: «اُوصیکَ بِتَقْوَی اللَّهِ یا بُنَیَّ! وَ لُزُومِ اَمْرِهِ وَ عِمارَةِ قَلْبِکَ بِذِکْرِهِ؛ فرزندم! تو را به تقوای الهی و التزام به او امر او، و آباد ساختن قلبت با ذکر خدا، توصیه و سفارش میکنم!»(443)
11 - در «غرر الحکم» از مولیالموحّدین امیرمؤمنان علیعلیه السلام چنین نقل شده است که فرمود: «ذِکْرُ اللَّهِ مَطْرَدَةٌ لِلشَّیْطانِ؛ یاد خدا شیطان را از شما طرد میکند.»
12 - به عنوان حسن ختام، این بحث را با حدیثی از پیامبر اکرمصلی الله علیه وآله پایان میدهیم، هر چند روایات در این زمینه بیش از آن است که در این مختصر بگنجد؛ فرمود: «ذِکْرُ اللَّهِ شِفاءُ الْقُلُوبِ؛ ذکر خدا موجب شفای الها است!»(444)
از مجموع آنچه در احادیث دوازده گانه بالا آمد، بخوبی میتوان استفاده کرد که رابطه بسیار نزدیکی میان «یاد خدا» (ذکر اللّه) و «تهذیب نفوس» است؛ قلب را نورانی میکند؛ بیماریهایی همچون کبر و غرور و غفلت و بخل و حسد را از دل دور میسازد؛ شیطان را طرد میکند؛ و دل را صیقل میدهد.
به گفته بعضی از علمای بزرگ اخلاق، دل و جان انسان جایگاهی است که هرگز نمیتواند خالی بماند؛ اگر ذکر خدا آن را پر کند، وسوسههای شیطانی از آن دور میشود،و اگر خالی از یادخدا باشد جولانگاه لشکر شیطان و وسوسههای او خواهد شد.
از سوی دیگر، میدانیم که ذات پاک خداوند منبع کلّ کمالات است، یاد او سبب میشود، که انسان هر روز به منبع کمال مطلق نزدیک و نزدیکتر گردد، و از رذائل اخلاقی که پایه همه آنها را کاستیها و فقدان کمال تشکیل میدهد، دور میسازد.
بنابراین، راهیان این راه باید ذکر خدا را به عنوان برندهترین سلاح، راهوارترین مرکب، و پرفروغترین چراغ، با خود داشته باشند، تا این راه صعبالعبور را بسرعت پشت سر بگذارند و جادّه خود را به سوی کمالات انسانی و ملکات فاضله اخلاقی، نورانی و هموار سازند.
در پایان این بحث ذکر سه نکته لازم به نظر میرسد: