تربیت
Tarbiat.Org

اخلاق در قرآن جلد اول - اصول مسائل اخلاقی
آیت الله مکارم شیرازی با همکاری جمعی از فضلاء و دانشمندان‏‏‏‏‏

تأثیر عبادات در پالایش روح، در روایات اسلامی‏

این مسأله در روایات اسلامی بازتاب بسیار وسیع و گسترده‏ای دارد که به گوشه‏ای از آن، در ذیل اشاره می‏شود، و شرح تمام آن در خور کتاب مستقلّی است:
1 - در تمام روایاتی که سخن از فلسفه احکام به میان آمده، اشاره به تأثیر عبادت در تهذیب نفوس و پالایش روح و صفای دل شده است؛ از جمله، در کلمات قصار امیرمؤمنان علی‏علیه السلام آمده است: «فَرَضَ اللَّهُ الاْیِمانَ تَطْهِیراً مِنَ الشِّرکِ، وَالصَّلوةَ تَنْزیهاً عَنِ الْکِبْرِ وَ الزَّکاةَ تَسْبیباً لِلرِّزْقِ، وَ الصِّیامَ اِبتِلاءً لِاِخْلاصِ الْخَلْقِ؛ خداوند ایمان را برای تطهیر دل از شرک واجب فرموده، و نماز را برای پاک شدن از تکبّر، و زکات را سبب روزی قرار داده، و روزه را وسیله‏ای برای پرورش اخلاص بندگان ...»(421)
شبیه همین معنی با مختصر تفاوتی در خطبه معروف بانوی اسلام فاطمه زهراعلیها السلام دیده می‏شود آنجا که می‏فرماید: «فَجَعَلَ اللَّهُ الْایمانَ تَطْهیراً لَکُمْ مِنَ الشِّرکِ، وَ الصَّلوةَ تَنْزِیهاً لَکُمْ عَنِ الْکِبْرِ، وَ الزَّکاةَ تَزْکِیَةً لِلنَّفْسِ وَ نِماءً فِی الرِّزْقِ، وَ الصِّیامَ تَثْبِیتاً لِلْاِخْلاصِ ... ؛ خداوند ایمان را سبب پاکسازی شما از شرک قرار داده است و نماز را وسیله‏ای برای تطهیر قلوب از کبر، و زکات را موجب تزکیه نفس (از بخل و حرص و دنیا پرستی) و نموّ روزی، و روزه را عامل تثبیت خلوص نیّت.»(422)
2 - در حدیث معروفی که درباره نماز از پیامبر اکرم‏صلی الله علیه وآله آمده، نماز را تشبیه به نهر آب زلال جاری می‏کند که بر در خانه انسان باشد و همه روز انسان خود را پنج بار در آن شست و شو کند؛ بدیهی است که بر اثر آن، چیزی از آلودگیها در وی باقی نمی‏ماند؛ این حدیث نیز دلیل روشنی بر این مدّعاست.(423)
و به همین ترتیب، درباره هر یک از عبادات آثاری ذکر شده که شاهد گویای تأثیر عبادت در تهذیب نفوس انسانی است.
3 - در حدیث دیگری از امام علیّ بن موسی الرّضاعلیه السلام درباره آثار عبادت بطور کلّی چنین می‏خوانیم: «فَاِنْ قالَ فَلِمَ تَعَبَّدَهُمْ؟ قِیلَ لِئَلاَّ یَکُونُوا ناسینَ لَذِکْرِهِ وَ لا تارِکِینَ لِاَدَبِهِ، وَ لا لاهِینَ عَنْ اَمْرِهِ وَ نهْیِهِ، اِذا کانَ فیهِ صَلاحُهُمْ وَ قِوامُهُمْ، فَلَوْ تُرِکُوا بغَیْرِ تَعَبُّدٍ، لَطَالَ عَلَیهِمُ الاَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ؛ اگر کسی بگوید: چرا خداوند به بندگانش دستور عبادات داده (مگر نیاز به عبادت آنها دارد؟) در پاسخ گفته می‏شود، این به خاطر آن است که یاد خدا را به فراموشی نسپارند، و ادب را در پیشگاه او ترک نکنند، و از امر و نهی او غافل نشوند، چرا که در آن صلاح و قوام آنها است، و اگر مردم بدون پرستش و عبادت رها شوند، مدّت زیادی بر آنها می‏گذرد (و از یاد خدا غافل می‏شوند) لذا دلهای آنها قساوت پیدا می‏کند.»(424)
به این ترتیب، روشن می‏شود که عبادت پروردگار قلب را بیدار، و روح را هشیار می‏کند، و مایه یاد خداست که آن نیز خمیر مایه اصلاح درون و برون است.
4 - در حدیث دیگری از امام علیّ بن موسی الرّضاعلیه السلام می‏خوانیم که در ضمن بر شمردن آثار سازنده نماز می‏فرماید: «مَعَ ما فِیهَ مِنَ الْاَیجابِ وَ الْمُداوَمَةِ عَلی‏ ذِکْرِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ لِئَلّا یَنْسِی الْعَبْدُ سَیِّدَهُ وَ مُدَبِّرَهُ وَ خالِقَهُ، فَیَبْطُرَ وَ یَطْغی‏ وَ یَکُونُ فِی ذِکْرِهِ لِرَبِّهِ وَ قِیامِهِ بَیْنَ یَدَیْهِ زاجِراً لَهُ عَنِ الْمَعاصِیَ وَ مانِعاً لَهُ عَنْ اَنْواعِ الْفَسادِ؛ علاوه بر این که عبادت، سبب تداوم ذکر خداوند متعال در شب و روز می‏شود، تا بنده مولی و مدبّر و خالقش را فراموش نکند، و نعمتهای الهی مایه مستی و غرور او نشود، و به طغیان بر نخیزد، و یاد پروردگار و قیام در برابر او، وی را از معاصی باز می‏دارد و مانع انواع فساد می‏شود.»(425)
5 - در حدیث دیگری، از امام صادق‏علیه السلام در مورد آثار نماز و میزان قبولی آن چنین آمده است: «مَنْ اَحَبَّ اَنْ یَعْلَمَ اَنْ قُبِلَتْ صَلاتُهُ اَمْ لَمْ تُقْبَلْ فَلْیَنْظُرْ هَلْ مَنَعَتْ صَلاتُهُ عِنَ الفَحشْاءِ وَ الْمُنْکَرِ، فَبِقَدْرِ ما مَنَعَتْهُ قُبِلَتْ؛ هر کس می‏خواهد بداند آیا نماز او قبول شده یا نه ببیند آیا نمازش او را از زشتیها و بدیها باز داشته است یا نه؟ به همان اندازه که او را باز داشته نمازش قبول شده است!»(426)
این عبارت با صراحت و وضوح، روشن می‏کند که نماز صحیح و کامل رابطه مستقیم و تنگاتنگی با مسایل اخلاقی و دعوت به خوبیها و نهی از بدیها دارد؛ و آنها که نمازشان این اثر را ندارد، تنها به جسم نماز پرداخته‏اند؛ و به تعبیر، دیگر نمازی است اسقاط کننده تکلیف نه مورد قبول پروردگار.
6 - در حدیث دیگری از رسول خداصلی الله علیه وآله در مورد فلسفه روزه چنین می‏خوانیم: «اَنَّ الصَّوْمَ یُمیتُ مُرادَ النَّفْسِ وَ شَهْوَةَ الطَّبْعِ الحَیْوانِیِّ، وَ فیهِ صَفاءُ الْقَلْبِ وَ طَهارَةُ الجَوارِحِ، وَ عَمارَةُ الظَّاهِرِ وَ الْباطِنِ، وَ الُشّکْرُ عَلَی النِّعَمِ، وَ الْاَحْسانُ اِلَی الْفُقَراءِ، وَ زِیادَةُ التَّضَرُّعِ وَ الْخُشُوعِ، وَ الْبُکاءِ وَ جَعْلِ الْاَلْتِجاءِ اِلَی اللَّهِ، وَ سَبَبُ اِنْکِسارِ الْهِمَّةِ، وَ تَخْفِیفِ الْسَّیِئاتِ، وَ تَضْعِیفِ الْحَسَناتِ، وَ فیهِ مِنَ الْفَوائِدِ ما لا یُحْصی‏؛ روزه هوای نفس و شهوت طبیعت حیوانی را می‏میراند (و طغیان آن را فرو می‏نشاند)، و در آن صفای قلب و پاکی اعضاء، و آبادی بیرون و درون انسان، و شکر بر نعمتها، و احسان به فقرا، و فزونی تضرّع و خشوع و گریه است؛ و وسیله‏ای است برای التجاء به پروردگار، و سبب شکستن دلبستگیها و کم شدن سیّئات، و فزونی حسنات است؛ و در آن فوائد بیشماری است.»(427)
در این حدیث چهارده اثر مثبت برای روزه ذکر شده که مجموعه‏ای از صفات فضیلت و افعال اخلاقی است.
7 - این بحث دامنه دار را با حدیث دیگری از امیرمؤمنان علی‏علیه السلام پایان می‏دهیم (و کسانی که مایل باشند مطالب بیشتری را در این زمینه بخوانند به «وسائل الشّیعه»، ابواب نخستین هر یک از عبادات، و همچنین به «بحارالانوار» مراجعه کنند.)، فرمود: «دَوامُ الْعِبادَةِ بُرْهانُ الظَّفَرِ بِالسَّعادَةِ؛استمرار و پی‏گیری عبادت، دلیلی بر وصول به سعادت است.»(428)
آری! آنها که می‏خواهند سعادتمند شوند باید به سراغ نیایش پروردگار بروند!