این مسأله در روایات اسلامی بازتاب بسیار وسیع و گستردهای دارد که به گوشهای از آن، در ذیل اشاره میشود، و شرح تمام آن در خور کتاب مستقلّی است:
1 - در تمام روایاتی که سخن از فلسفه احکام به میان آمده، اشاره به تأثیر عبادت در تهذیب نفوس و پالایش روح و صفای دل شده است؛ از جمله، در کلمات قصار امیرمؤمنان علیعلیه السلام آمده است: «فَرَضَ اللَّهُ الاْیِمانَ تَطْهِیراً مِنَ الشِّرکِ، وَالصَّلوةَ تَنْزیهاً عَنِ الْکِبْرِ وَ الزَّکاةَ تَسْبیباً لِلرِّزْقِ، وَ الصِّیامَ اِبتِلاءً لِاِخْلاصِ الْخَلْقِ؛ خداوند ایمان را برای تطهیر دل از شرک واجب فرموده، و نماز را برای پاک شدن از تکبّر، و زکات را سبب روزی قرار داده، و روزه را وسیلهای برای پرورش اخلاص بندگان ...»(421)
شبیه همین معنی با مختصر تفاوتی در خطبه معروف بانوی اسلام فاطمه زهراعلیها السلام دیده میشود آنجا که میفرماید: «فَجَعَلَ اللَّهُ الْایمانَ تَطْهیراً لَکُمْ مِنَ الشِّرکِ، وَ الصَّلوةَ تَنْزِیهاً لَکُمْ عَنِ الْکِبْرِ، وَ الزَّکاةَ تَزْکِیَةً لِلنَّفْسِ وَ نِماءً فِی الرِّزْقِ، وَ الصِّیامَ تَثْبِیتاً لِلْاِخْلاصِ ... ؛ خداوند ایمان را سبب پاکسازی شما از شرک قرار داده است و نماز را وسیلهای برای تطهیر قلوب از کبر، و زکات را موجب تزکیه نفس (از بخل و حرص و دنیا پرستی) و نموّ روزی، و روزه را عامل تثبیت خلوص نیّت.»(422)
2 - در حدیث معروفی که درباره نماز از پیامبر اکرمصلی الله علیه وآله آمده، نماز را تشبیه به نهر آب زلال جاری میکند که بر در خانه انسان باشد و همه روز انسان خود را پنج بار در آن شست و شو کند؛ بدیهی است که بر اثر آن، چیزی از آلودگیها در وی باقی نمیماند؛ این حدیث نیز دلیل روشنی بر این مدّعاست.(423)
و به همین ترتیب، درباره هر یک از عبادات آثاری ذکر شده که شاهد گویای تأثیر عبادت در تهذیب نفوس انسانی است.
3 - در حدیث دیگری از امام علیّ بن موسی الرّضاعلیه السلام درباره آثار عبادت بطور کلّی چنین میخوانیم: «فَاِنْ قالَ فَلِمَ تَعَبَّدَهُمْ؟ قِیلَ لِئَلاَّ یَکُونُوا ناسینَ لَذِکْرِهِ وَ لا تارِکِینَ لِاَدَبِهِ، وَ لا لاهِینَ عَنْ اَمْرِهِ وَ نهْیِهِ، اِذا کانَ فیهِ صَلاحُهُمْ وَ قِوامُهُمْ، فَلَوْ تُرِکُوا بغَیْرِ تَعَبُّدٍ، لَطَالَ عَلَیهِمُ الاَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ؛ اگر کسی بگوید: چرا خداوند به بندگانش دستور عبادات داده (مگر نیاز به عبادت آنها دارد؟) در پاسخ گفته میشود، این به خاطر آن است که یاد خدا را به فراموشی نسپارند، و ادب را در پیشگاه او ترک نکنند، و از امر و نهی او غافل نشوند، چرا که در آن صلاح و قوام آنها است، و اگر مردم بدون پرستش و عبادت رها شوند، مدّت زیادی بر آنها میگذرد (و از یاد خدا غافل میشوند) لذا دلهای آنها قساوت پیدا میکند.»(424)
به این ترتیب، روشن میشود که عبادت پروردگار قلب را بیدار، و روح را هشیار میکند، و مایه یاد خداست که آن نیز خمیر مایه اصلاح درون و برون است.
4 - در حدیث دیگری از امام علیّ بن موسی الرّضاعلیه السلام میخوانیم که در ضمن بر شمردن آثار سازنده نماز میفرماید: «مَعَ ما فِیهَ مِنَ الْاَیجابِ وَ الْمُداوَمَةِ عَلی ذِکْرِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ لِئَلّا یَنْسِی الْعَبْدُ سَیِّدَهُ وَ مُدَبِّرَهُ وَ خالِقَهُ، فَیَبْطُرَ وَ یَطْغی وَ یَکُونُ فِی ذِکْرِهِ لِرَبِّهِ وَ قِیامِهِ بَیْنَ یَدَیْهِ زاجِراً لَهُ عَنِ الْمَعاصِیَ وَ مانِعاً لَهُ عَنْ اَنْواعِ الْفَسادِ؛ علاوه بر این که عبادت، سبب تداوم ذکر خداوند متعال در شب و روز میشود، تا بنده مولی و مدبّر و خالقش را فراموش نکند، و نعمتهای الهی مایه مستی و غرور او نشود، و به طغیان بر نخیزد، و یاد پروردگار و قیام در برابر او، وی را از معاصی باز میدارد و مانع انواع فساد میشود.»(425)
5 - در حدیث دیگری، از امام صادقعلیه السلام در مورد آثار نماز و میزان قبولی آن چنین آمده است: «مَنْ اَحَبَّ اَنْ یَعْلَمَ اَنْ قُبِلَتْ صَلاتُهُ اَمْ لَمْ تُقْبَلْ فَلْیَنْظُرْ هَلْ مَنَعَتْ صَلاتُهُ عِنَ الفَحشْاءِ وَ الْمُنْکَرِ، فَبِقَدْرِ ما مَنَعَتْهُ قُبِلَتْ؛ هر کس میخواهد بداند آیا نماز او قبول شده یا نه ببیند آیا نمازش او را از زشتیها و بدیها باز داشته است یا نه؟ به همان اندازه که او را باز داشته نمازش قبول شده است!»(426)
این عبارت با صراحت و وضوح، روشن میکند که نماز صحیح و کامل رابطه مستقیم و تنگاتنگی با مسایل اخلاقی و دعوت به خوبیها و نهی از بدیها دارد؛ و آنها که نمازشان این اثر را ندارد، تنها به جسم نماز پرداختهاند؛ و به تعبیر، دیگر نمازی است اسقاط کننده تکلیف نه مورد قبول پروردگار.
6 - در حدیث دیگری از رسول خداصلی الله علیه وآله در مورد فلسفه روزه چنین میخوانیم: «اَنَّ الصَّوْمَ یُمیتُ مُرادَ النَّفْسِ وَ شَهْوَةَ الطَّبْعِ الحَیْوانِیِّ، وَ فیهِ صَفاءُ الْقَلْبِ وَ طَهارَةُ الجَوارِحِ، وَ عَمارَةُ الظَّاهِرِ وَ الْباطِنِ، وَ الُشّکْرُ عَلَی النِّعَمِ، وَ الْاَحْسانُ اِلَی الْفُقَراءِ، وَ زِیادَةُ التَّضَرُّعِ وَ الْخُشُوعِ، وَ الْبُکاءِ وَ جَعْلِ الْاَلْتِجاءِ اِلَی اللَّهِ، وَ سَبَبُ اِنْکِسارِ الْهِمَّةِ، وَ تَخْفِیفِ الْسَّیِئاتِ، وَ تَضْعِیفِ الْحَسَناتِ، وَ فیهِ مِنَ الْفَوائِدِ ما لا یُحْصی؛ روزه هوای نفس و شهوت طبیعت حیوانی را میمیراند (و طغیان آن را فرو مینشاند)، و در آن صفای قلب و پاکی اعضاء، و آبادی بیرون و درون انسان، و شکر بر نعمتها، و احسان به فقرا، و فزونی تضرّع و خشوع و گریه است؛ و وسیلهای است برای التجاء به پروردگار، و سبب شکستن دلبستگیها و کم شدن سیّئات، و فزونی حسنات است؛ و در آن فوائد بیشماری است.»(427)
در این حدیث چهارده اثر مثبت برای روزه ذکر شده که مجموعهای از صفات فضیلت و افعال اخلاقی است.
7 - این بحث دامنه دار را با حدیث دیگری از امیرمؤمنان علیعلیه السلام پایان میدهیم (و کسانی که مایل باشند مطالب بیشتری را در این زمینه بخوانند به «وسائل الشّیعه»، ابواب نخستین هر یک از عبادات، و همچنین به «بحارالانوار» مراجعه کنند.)، فرمود: «دَوامُ الْعِبادَةِ بُرْهانُ الظَّفَرِ بِالسَّعادَةِ؛استمرار و پیگیری عبادت، دلیلی بر وصول به سعادت است.»(428)
آری! آنها که میخواهند سعادتمند شوند باید به سراغ نیایش پروردگار بروند!