گام دیگر برای تهذیب اخلاق، توجّه به عبادات و نیایشهاست.
برای پی بردن به تأثیر عبادت و نیایش در تهذیب نفوس و پرورش فضائل اخلاقی، قبل از هر چیز باید با مفهوم و حقیقت عبادت آشنا شد.
گرچه بحث درباره حقیقت عبادت سخنی مبسوط و گسترده را میطلبد و بزرگان در تفسیر و اخلاق و فقه و حدیث درباره آن سخن بسیار گفتهاند، امّا در یک اشاره کوتاه چنین میتوان گفت: برای یافتن حقیقت عبادت باید به واژه «عبد» و مفهوم آن که ریشه اصلی عبادت است توجّه نمود.
«عبد» از نظر لغت به انسانی گفته میشود که سر تا پا تعلّق به مولا و صاحب خود دارد؛ ارادهاش تابع اراده او، و خواستش تابع خواست اوست؛ در برابر او خود را مالک چیزی نمیداند و در اطاعت او سستی بخود راه نمیدهد.
بنابراین، عبودیّت اظهار آخرین درجه خضوع در برابر کسی است که همه چیز از ناحیه اوست، و بخوبی میتوان نتیجه گرفت که تنها کسی میتواند «معبود» باشد که نهایت انعام و اکرام را کرده است و او کسی جز خدا نیست!
به تعبیر دیگر، و از بُعد دیگر - «عبودیّت» نهایت اوج تکامل روح یک انسان و قرب او به خداست، و عبودیّت تسلیم مطلق در برابر ذات پاک اوست؛ عبادت تنها رکوع و سجود و قیام و قعود نیست، بلکه روح عبادت تسلیم بیقید و شرط در برابر کمال مطلق و ذات بیمثالی است که از هر عیب و نقص مبرّاست.
بدیهی است چنین عملی بهترین انگیزه توجّه به کمال مطلق و پرهیز از هرگونه آلودگی و ناپاکی است؛ چرا که انسان سعی میکند خود را به معبود خویش نزدیک و نزدیکتر سازد تا پرتوی از جلال و جمال او در وجودش ظاهر شود که گاه از آن تعبیر به «مظهر صفات خدا شدن» میکنند.
در حدیثی از امام صادقعلیه السلام میخوانیم: «اَلْعُبُوُدِیَّةُ جَوْهَرَةٌ کُنْهُها الرُّبُوبِیَّةُ؛ عبودیّت گوهری است که ربوبیّت در درون آن نهفته شده است.»(416) اشاره به این که عبد تلاش و کوشش میکند که خود را در صفات شبیه معبود سازد و پرتوی از صفات جلال و جمال او را در خود منعکس کند، و نیز انسان در سایه عبودیّت به جای میرسد که به اذن پروردگار میتواند در جهان تکوین، تدبیر و تصرّف کند، و صاحب ولایت تکوینیّه شود، همان گونه که آهن سرد و سیاه بر اثر مجاورت با آتش، گرم و سرخ و فروزان میشود؛ این حرارت و نورانیّت از درون ذات او نیست بلکه پرتو ناچیزی از آتش به او افتاده و به این رنگ در آمده است.
با این اشاره به قرآن باز میگردیم و چگونگی تأثیر عبادت را در پرورش فضائل اخلاقی در آیات قرآن بررسی میکنیم.
1 - یا اَیُّهَا النّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمْ الَّذِی خَلَقَکُمْ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ (سوره بقره، آیه 21)
2 - یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی الَّذینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ (سوره بقره، آیه 183)
3 - وَ اَقِمِ الصَّلوةَ اِنَّ الصَّلوةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ (سوره عنکبوت، آیه 45)
4 - اِنَّ الْاِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً - اِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً - وَ اِذا مَسَّهُ الْخَیْرُ مَنُوعاً - اِلاَّ الْمُصَّلِینَ - اَلَّذینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ دائِمُونَ (سوره معارج، آیات 19 تا 24)
5 - خُذْ مِنْ اَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیهِمْ بِها (سوره توبه، آیه 103)
6 - اَلَّذینَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللَّهِ اَلا بِذِکْرِاللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ (سوره رعد، آیه 28)
7 - یا اَیُّها الَّذینَ آمَنُوا اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلوةِ اِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرینَ (سورهبقره،آیه 153)