تربیت
Tarbiat.Org

اخلاق در قرآن جلد اول - اصول مسائل اخلاقی
آیت الله مکارم شیرازی با همکاری جمعی از فضلاء و دانشمندان‏‏‏‏‏

آفات الِلّسان (خطرات زبان)

همان گونه که در بالا اشاره شده به همان نسبت که برکات زبان و آثار سازنده آن زیاد است، آفات و گناهانی که به وسیله آن انجام می‏گیرد و آثار مخرّبی که در فرد و جامعه دارد بسیار زیاد می‏باشد.
محقّق بزرگوار مرحوم «فیض کاشانی» در کتاب «المحجّة البیضاء»، و «غزالی» در «احیاء العلوم» بحث بسیار مشروحی تحت عنوان گناهان زبان ذکر کرده‏اند، از جمله غزالی بیست نوع انحراف و آفت برای زبان شمرده؛ به این ترتیب:
1 - گفتگو کردن در اموری که به انسان مربوط نیست (و در سرنوشت او اثر مادّی و معنوی ندارد).
2 - بیهوده گویی و پرحرفی‏
3 - گفتگو در امور گناه آلود مانند وصف مجالس شراب و قمار و زنان آلوده‏
4 - جدال و مراء(منظور از «جدال» جرّو بحث‏هایی‏است که برای تحقیر دیگران انجام می‏شود، و «مراء» به معنی بحثهایی است که به عنوان اظهار فضل و برتری جویی است.)
5 - خصومت و نزاع و لجاج در کلام‏
6 - تکلّف در سخن گفتن و تصنّع در سجع و قافیه پردازی و مانند آن‏
7 - بد زبانی و دشنام‏
8 - لعن کسی که مستحقّ لعن نیست‏
9 - غنا و اشعار (منظور اشعاری است که محتوای باطل دارد یا با آهنگ لهوی خوانده می‏شود.)
10 - مزاح و شوخی‏های رکیک و زشت‏
11 - سخریّه و استهزای دیگران‏
12 - فاش کردن اسرار مردم‏
13 - وعده‏های دروغین‏
14 - دروغ و خبرهای خلاف گفتن‏
15 - غیبت کردن‏
16 - سخن چینی (حرف این را برای آن بردن و میان دو نفر یا دو گروه نفاق و آشوب بپا کردن.)
17 - نفاق در سخن (که در تعبیرات عربی به چنین کسان ذوللِّسانین گفته می‏شود؛ مثلاً، در پیش رو چیزی بگوید و در پشت سر چیز دیگر.)
18 - مدح نا به جا و ستایش از کسانی که شایسته ستایش نیستند
19 - نسنجیده و بی‏مطالعه سخن گفتن که غالباً توأم با خطاها و خلافها است‏
20 - سؤال از مسائل پیچیده‏ای که درک آن خارج از توان فکری سؤال کننده است‏
دقت و بررسی نشان می‏دهد که آفات زبان منحصر به آنچه در بالا آمده نیست هر چند بخش مهمّی از آن را تشکیل می‏دهد؛ و شاید نظر مرحوم فیض کاشانی و غزالی نیز احصاء تمام گناهان زبان نبوده است؛ به همین دلیل، موارد دیگری را می‏یابیم که می‏توان بر آن بیست مورد افزود، مانند موارد دهگانه زیر:
1 - تهمت زدن‏
2 - شهادت به باطل‏
3 - خودستایی‏
4 - نشر شایعات بی‏اساس و اکاذیب، و اشاعه فحشاء، هرچند به عنوان ذکر احتمال باشد.
5 - خشونت در سخن و بی ادبی در کلام‏
6 - اصرار بی جا (مانند اصرار بنی‏اسرائیل در مورد گاوی که مأمور به ذبح آن بودند.)
7 - ایذاء دیگران با گفتار، و به اصطلاح نیش زبان زدن‏
8 - مذمّت کسی که سزاوار مذمّت نیست‏
9 - کفران و ناسپاسی با زبان‏
10 - تبلیغ باطل و تشویق بر گناه و امر به منکر و نهی از معروف‏
شاید نیاز به توضیح نباشد که آنچه در بالا آمد نیز تمام گناهان زبان را تشکیل نمی‏دهد بلکه موارد سی‏گانه فوق، قسمت عمده آن است.
ولی ذکر این نکته نیز لازم به نظر می‏رسد که بعضی در این زمینه افراط کرده‏اند، و گاه برای بالا بردن عدد گناهان زبان، گناهانی که مربوط به زبان نیست،جزء گناهان زبان شمرده‏اند؛ مانند: اظهار فقر و ناداری، و بدعت و بدعتگذاری در دین، و تفسیر به رأی، و جاسوسی و امثال این امور که هر یک گناه مستقلّی است؛ و گاه ممکن است با زبان یا قلم و گاه با اعمال دیگر انجام شود؛ و قرار دادن اینها در زمره گناهان ویژه زبان، زیاد مناسب به نظر نمی‏رسد؛ زیرا اگر بخواهیم این گونه محاسبه کنیم تمام گناهان و همه رذائل اخلاقی مانند، ریا، حسد، تکبّر، قتل نفس و زنا، همه اینها را به نوعی می‏توان با زبان مرتبط کرد.
گاه نیز آمده‏اند یکی از آفات زبان را شاخه شاخه کرده‏اند و هر کدام را عنوان مستقلّی شمرده‏اند، مانند تندی سخن با استاد، تندی سخن با پدر و مادر، صدا زدن به نامهای زشت و مانند اینها.
به هر حال، بهتر است در اینجا مانند همه جای دیگر از افراط و تفریط بپرهیزیم هر چند تقسیمات، تغییر مهمّی در اصل بحث ایجاد نمی‏کند.