تمام علمای اسلام در وجوب توبه اتّفاق نظر دارند، و در متن آیات قرآن مجید کراراً به آن امر شده است؛ در آیه 8 سوره تحریم میخوانیم: «یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا تُوبُوا اِلَی اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً عَسَی رَبُّکُمْ اَنْ یُکَفِّرَ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ یُدْخِلَکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْاَنهارُ؛ ای کسانی که ایمان آوردهاید به سوی خدا باز گردید توبه کنید، توبهای خالص و بیشائبه، امید است (با این کار) پروردگارتان گناهانتان را ببخشد و شما را در باغهایی از بهشت که نهرها از زیر درختانش جاری است داخل کند.»
همه انبیای الهی هنگامی که برای هدایت امّتهای منحرف مأموریت مییافتند، یکی از نخستین گامهایشان دعوت به توبه بود؛ چرا که بدون توبه و شستن لوح دل از نقش گناه،جایی برای نقش توحید و فضائل نیست.
پیغمبر بزرگ خداوند هود علیه السلام از نخستین سخنانش این بود: «وَ یا قَومِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا اِلَیْهِ؛ ای قوم من از پروردگارتان طلب آمرزش کنید، سپس به سوی او باز گردید و توبه نمایید!» (سوره هود، آیه 52)
پیامبر بزرگ دیگر صالحعلیه السلام نیز همین سخن را پایه کار خود قرار میدهد و میگوید: «فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوا اِلَیْه؛ از او طلب آمرزش کنید و به سوی او باز گردید و توبه کنید!» (سوره هود، آیه 61)
حضرت شعیبعلیه السلام نیز با همین منطق به دعوت قومش پرداخت، و گفت: «وَاستَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا اِلَیْهِ اِنَّ رَبّی رَحیمٌ وَدُودٌ؛ از پروردگار خود آمرزش بطلبید و به سوی او باز گردید و توبه کنید که پروردگارم مهربان و دوستدار (توبه کاران) است!» (سوره هود، آیه 90)
در روایات اسلامی نیز بر مسأله وجوب فوری توبه تأکید شده است، از جمله:
1 - در وصیّت امیرمؤمنان علیعلیه السلام به فرزندش امام مجتبیعلیه السلام میخوانیم:
«وَاِنْ قارَفْتَ سَیِّئَةً فَعَجِّلْ مَحْوَها بِالتَّوبَةِ؛ اگر مرتکب گناهی شدی، آن را به وسیله توبه هرچه زودتر محو کن!»(210)
البتّه با توجّه به این که امام مرتکب گناهی نمیشود، منظور در اینجا تشویق دیگران به توبه است.
2 - در حدیث دیگری از پیغمبر اکرمصلی الله علیه وآله میخوانیم که به ابن مسعود فرمود: «یَا بْنَمَسعُودَ لاتُقَدِّمِ الذَّنْبَ و لا تُؤَخِّرِ التَّوبَةَ، وَلکِنْ قَدِّمِ التَّوبَةَ وَ اَخِّرِ الذَّنْبَ؛ ای ابن مسعود! گناه را مقدّم مشمار، و توبه را تأخیر مینداز، بلکه توبه را مقدّم کن و گناه را به عقب بینداز (و ترک کن)!»(211)
3 - در حدیث دیگری از امیرمؤمنان علیعلیه السلام میخوانیم: «مُسَوِّفُ نَفْسِهِ بَالتَّوبَةِ مِنْ هُجُومِ الْاَجَلِ عَلی اَعْظَمِ الْخَطِرِ؛ کسی که توبه را در برابر هجوم اجل به تأخیر بیندازد، در برابر بزرگترین خطر قرار میگیرد، (که عمرش پایان گیرد در حالی که توبه نکرده باشد)!»(212)
4 - در حدیثی از امام علی بن موسی الرضاعلیه السلام میخوانیم که از جدّش رسول خداصلی الله علیه وآله چنین نقل میکند: «لَیْسَ شَیءٌ اَحَبُّ اِلَی اللَّهِ مِنْ مُؤمِنٍ تائِبٍ اَوْ مُؤْمِنَةٍ تائِبَةٍ؛ چیزی در نزد خدا محبوبتر از مرد یا زن با ایمانی که توبه کند نیست!»(213)
این تعبیر میتواند دلیلی به وجوب توبه باشد به خاطر این که توبه محبوبترین امور در نزد خدا شمرده شده است.
علاوه بر این، دلیل عقلی روشنی بر وجوب توبه داریم و آن این که عقل حاکم بر این است که در برابر عذاب الهی - خواه یقین باشد یا احتمالی - باید وسیله نجاتی فراهم ساخت، و با توجّه به این که توبه بهترین وسیله نجات است، عقل آن را واجب میشمرد؛ چگونه افراد گناهکار خود را از عذاب الهی در دنیا و آخرت میتوانند محفوظ بشمرند در حالی که توبه نکرده باشند.
آری! توبه واجب است، هم به دلیل صراحت آیات قرآن مجید و هم روایات اسلامی و هم دلیل عقل، و از این گذشته وجوب توبه در میان تمام علمای اسلام مسلّم و قطعی است.
بنابراین، ادلّه اربعه بر وجوب توبه دلالت میکند، و این وجوب فوری است زیرا مقتضای ادلّه چهارگانهای که به آن اشاره شد، وجوب فوری میباشد، و در علم اصول این مسأله بیان شده که تمام اوامر ظاهر در فوریّت است، مگر این که دلیل بر خلاف آن قائم شود.