همه میدانیم که اوّلین مدرسه برای تعلیم و تربیت کودک محیط خانواده است، و بسیاری از زمینههای اخلاقی در آنجا رشد و نمّو میکند؛ محیط سالم یا ناسالم خانواده تأثیر بسیار عمیقی در پرورش فضائل اخلاقی، یا رشد رذائل دارد؛ و در واقع باید سنگ زیربنای اخلاق انسان در آنجا نهاده شود.
اهمّیّت این موضوع، زمانی آشکار میشود که توجّه داشته باشیم که اوّلاً کودک، بسیار اثر پذیر است، و ثانیاً آثاری که در آن سنّ و سال در روح او نفوذ میکند، ماندنی و پا برجا است!
این حدیث را غالباً شنیدهایم که امیرمؤمنان علیعلیه السلام فرمود: «اَلْعِلْمُ (فی) الصِّغَرِ کَالنَّقْشِ فیالْحَجَرِ؛ تعلیم در کودکی همانند نقشی است که روی سنگ کنده میشود!» (که سالیان دراز باقی و برقرار میماند.)(134)
کودک بسیاری از سجایای اخلاقی را از پدر و مادر و برادران بزرگ و خواهران خویش میگیرد؛ شجاعت، سخاوت، صداقت و امانت، و مانند آنها، اموری هستند که به راحتی کودکان از بزرگترهای خانواده کسب میکنند؛ و رذائلی مانند دروغ و خیانت و بیعفّتی و ناپاکی و مانند آن را نیز از آنها کسب مینمایند.
افزون بر این، صفات اخلاقی پدر و مادر از طریق دیگری نیز کم و بیش به فرزندان منتقل میشود، و آن از طریق عامل وراثت و ژنها است؛ ژنها تنها حامل صفات جسمانی نیستند، بلکه صفات اخلاقی و روحانی نیز از این طریق به فرزندان، منتقل میشود، هرچند بعداً قابل تغییر و دگرگونی است، و جنبه جبری ندارد تا مسؤولیّت را از فرزندان بطور کلّی سلب کند.
به تعبیر دیگر، پدر و مادر از دو راه در وضع اخلاقی فرزند اثر میگذارند، از طریق تکوین و تشریع، منظور از تکوین در اینجا صفاتی است که در درون نطفه ثبت است و از طریق ناآگاه منتقل به فرزند میشود، و منظور از تشریع، تعلیم و تربیتی است که آگاهانه انجام میگیرد، و منشأ پرورش صفات خوب و بد میشود.
درست است که هیچ کدام از این دو جبری نیست ولی بدون شک زمینهساز صفات و روحیّات انسانها است، و بسیار با چشم خود دیدهایم که فرزندان افراد پاک و صالح و شجاع و مهربان، افرادی مانند خودشان بودهاند و بعکس، آلوده زادگان را در موارد زیادی آلوده دیدهایم. بیشک این مسأله در هر دو طرف استثنائاتی دارد که نشان میدهد تأثیر این دو عامل (وراثت و تربیت) تأثیر جبری غیر قابل تغییر نیست. با این اشاره به قرآن مجید باز میگردیم و مواردی را که قرآن به آن اشاره کرده است، مورد بررسی قرار میدهیم.
1 - اِنَّکَ اِنْ تَذَرْهُمْ یُضِلّوُا عِبادَکَ وَ لایَلِدُوا اِلاَّ فاجِراً کَفَّاراً (سوره نوح، آیه 27)
2 - فَتَقَبَّلَها رَبُّها بَقَبُولٍ حَسَنٍ وَ اَنْبَتَها نَباتاً حَسَناً وَ کَفَّلَها زَکَرِیَّا (سوره آل عمران، آیه 37)
3 - اِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ اِبْراهیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمینَ - ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمیعٌ عَلِیمٌ (سوره آل عمران، آیه 33 و 34)
4 - یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا قُوا اَنْفُسَکُمْ وَاَهْلیکُمْ ناراً وَ قُودُهَا النَّاسُ وَ الحِجارةُ (سوره تحریم، آیه 6)
5 - یا اُخْتَ هارونَ ما کانَ اَبُوکِ امْرَءَ سَوْءٍ وَ ما کانَتْ اُمُّکِ بَغِیّاً (سوره مریم، آیه 28)