بیشک وضع محیط اجتماعی زندگی انسان اثر فوقالعادهای در روحیّات و اعمال او دارد چرا که انسان بسیاری از صفات خود را از محیط کسب میکند. محیطهای پاک غالباً افراد پاک پرورش میدهد و محیطهای آلوده غالباً افراد آلوده.
درست است که انسان میتواند در محیط ناپاک، پاک زندگی کند و بعکس در محیطهای پاک سیر ناپاکی را طی کند و به تعبیر دیگر، شرایط محیط علّت تامّه در خوبی و بدی افراد نیست ولی تأثیر آن را به عنوان یک عامل مهمّ زمینه ساز نمیتوان انکار کرد.
ممکن است کسانی قائل به جبر محیط باشند - همان گونه که هستند - ولی ما هر چند جبر را در تمام اشکالش نفی میکنیم امّا تأثیر قویّ عوامل زمینه ساز را هرگز انکار نخواهیم کرد.
با این اشاره کوتاه به قرآن باز میگردیم و آیاتی را که درباره تأثیر محیط در شخصیّت انسان به دلالت مطابقی یا به اصطلاح التزامی سخن میگوید، مورد بحث قرار میدهیم:
1 - وَالْبَلَدُ الطِّیِّبُ یَخْرُجُ نَباتُهُ بِاِذْنِ رَبِّه وَالَّذی خَبُثَ لایَخْرُجُ اِلاَّنَکِداً کَذلِکَ نُصَرِّفُ الآیاتِ لِقَوْمٍ یَّشْکُرُونَ (سوره اعراب، آیه 58)
2 - وَجاوَزْنا بِبَنی اِسْرائیلَ الْبَحْرَ فَاَتَوْا عَلی قَوْمٍ یَّعْکُفُونَ عَلی اَصْنامٍ لَّهُم قالُوا یا مُوسَی اجْعَلْ لَّنا اِلهاً کَما لَهُمْ آلِهَةٌ قالَ اِنَّکُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ (سوره اعراف، آیه 138)
3 - وَقالَ نُوحٌ رَبِّ لاتَذَرْ عَلَی الْاَرْضِ مِنَ الْکافِرینَ دَیّاراً - اِنَّکَ اِنْ تَذَرْهُمْ یُضِلُّوْا عِبادَکَ وَلایَلِدُوْا اِلاَّفاجِراً کَفَّاراً (سوره نوح، آیات 26 و 27)
4 - یا عِبادِیَ الَّذینَ آمَنُوْا اِنَّ اَرْضی واسِعَةٌ فَاِیَّایَ فَاعْبُدوُنِ (سوره عنکبوت، آیه 56)
5 - اِنَّ الَّذینَ تَوَفّیهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمی اَنْفُسِهِمْ قالُوْا فیهمَ کُنْتُمْ قالُوْا کُنَّا مُسْتَضْعَفینَ فِی الْاَرْضِ قالُوْا اَلَمْ تَکُنْ اَرْضُ اللَّهِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوْا فیها فَاوُلئِکَ مَأْویهُمْ جَهَنَّمُ وَساءَتْ مَصیراً (سوره نساء، آیه 97)