%
اصولیّون و فقهای اسلام - از دیر زمان تاکنون - هیچ گاه اصطلاح «منابع حقوق» را استعمال نکردهاند و به جای آن، تعبیر «ادله فقه» را به کار بردهاند، هرچند مفهوماً با آن یکی نیست ولی میتواند به جای آن به کاررود. به هر حال اصولیّون شیعه تحت عنوان ادله فقه از چهار دلیل یا منبع نام میبرند که عبارتند از: کتاب، سنت، اجماع و دلیل عقل. بعضی از اصولیّون دیگر، ادله یا منابع دیگری نیز بر آن میافزایند که عبارتند از: قیاس، استحسان، مصالح مرسله، فتح و سد ذرایع، عرف، مذهب صحابی(38) و شرایع الهی و جهانی پیش از دین اسلام. اما حق این است که تنها منبع حقوق در اسلام «اراده تشریعی الهی» است و بس؛ یعنی یک قاعده و حکم فقط هنگامی از دیدگاه اسلام معتبر است که به اراده تشریعی خدای متعال استناد داشته باشد، استناد به هیچ منبع دیگری قاعده و حکم حقوقی را اعتبار و ارزش نمیدهد. اهمیت بیمانند کتاب، در درجه اول، و سنت در درجه دوم، از آنجا ناشی میشود که این دو نشانگر اراده تشریعی الهی میباشند؛ یعنی اگر بخواهیم حکم خدای متعال را در موردی بدانیم چارهای نداریم جز این که به این دو رجوع کنیم. به دیگر سخن، این دو خودشان منبع نیستند بلکه ما را به منبع اصلی رهنمون میشوند.%
«اجماع» هم هرگز منبع مستقلی به شمار نمیآید و چنان نیست که اگر همه فقها و عالمان دین در یک زمان یا حتی در همه اعصار، حکمی واحد درباره مسألهای داشتند، صِرف همان اتفاق نظرشان، به آن حکم، اعتبار و ارزشی بدهد، چنان که «رویّه قضایی» به عنوان یکی از منابع حقوق نظامهای حقوقی دیگر معتبر است.%
به همین دلیل ما هر اجماعی را حجت نمیدانیم؛ اجماع تنها در صورتی حجیت دارد که یقین یا - دست کم - ظن اطمینانی پیدا کنیم به این که اتفاق نظر علما در یک مورد به سبب دسترسی همه آنان به سنتی بوده است که ما اکنون از آن بیخبریم؛ یعنی همه آنان یک یا چند خبر از بعضی معصومینعلیهم السلام در اختیار داشتهاند که آن حکم را از آن استفاده میکردهاند. پس حجیت اجماع از آن روست که از سنت حکایت میکند و کاشِف از اراده تشریعی خدای متعال است.%
«عقل» نیز هیچ گاه منبع جداگانهای نیست بلکه تا آنجا حجیت دارد و معتبر است که بتواند بطور قطع اراده تشریعی الهی و حکم خدا را کشف کند. هفت دلیل یا منبع دیگری هم که نام بردیم صلاحیت منبع حقوقبودن را ندارند، زیرا حجیت برخی از آنها به کلی نفی و انکار شده است و بقیه نیز در غالب موارد به یکی از ادله چهارگانه کتاب، سنت، اجماع و عقل برگشت میکنند. پس باید گفت که همه حقوق اسلامی مستند به خواست خدای متعال است ولاغیر؛ کتاب، سنت، اجماع و دلیل عقل هم فقط از این جهت حجیت دارند که اراده خدای متعال را کشف میکنند و هرگز در عرض اراده تشریعی الهی، منابعی مستقل محسوب نمیشوند.%
%