تربیت
Tarbiat.Org

اخلاق در قرآن جلد دوم
آیت الله محمد تقی مصباح یزدی‏‏

آفات و موانع حقیقت جویی‏

همانطور که قبلا هم گفته‏ایم مهمترین آفات و موانع در راه تحصیل علم یقینی، آفات روانی هستند که انسان را از جستجوی حقیقت و وصول به علم باز می‏دارند. کسی که تابع هوای نفس است، از آنجا که کشف واقعیت ممکن است برایش درد سر ایجاد کند و وی را از رسیدن به خواسته هایش باز دارد، تمایلی به آن ندارد و از رفتن به دنبال حقیقت و تحصیل علم قطعی خودداری می‏کند.
در تحلیل این وضع به اینجا می‏رسیم که چنین شخصی در واقع، خود را بطور کامل نشناخته و به گمان آن که تمام حقیقت و هستی وی همان بدن اوست، زندگی خود را در همین زندگی دنیوی و رسیدن به خواسته‏های نفسانی خلاصه می‏کند. تمام توجهش در امور مادی، متمرکز خواهد شد و سایر ابعاد وجودی خود را به دست فراموشی می‏سپرد. او عملی را دنبال می‏کند که فقط در خدمت هوای نفس و اشباع تمایلات مادی باشد و در غیر این صورت، رنج تحصیل علم را نه تنها تحمل خواسته‏های نفسانی او را بگیرد مورد انکار او قرار خواهد گرفت. خداوند در یکی از آیات قرآن می‏فرماید:
وجحدوا بها واستیقنتها انفسهم ظلما و علوا(59).
از روی ظلم و برتری طلبی آن را انکار می‏کنند در حالی که بر یقین دارند،
انگیزه برتری‏طلبی و تجاوز به دیگران منشا می‏شود تا به دنبال علم یقینی نروند و حتی اگر زمینه‏اش هم فراهم شده انکارش بکنند. بنابراین، هوای نفس یکی از آفات روانی است که انسان را از جستجوی حقیقت و تحصیل علم قطعی باز می‏دارد.
آفت دیگر تحصیل علم قطعی تقلید است. فطرت انسان اقتضا دارد راهی را برای کسب علم برگزیند که او را به واقع برساند و اگر صرفا به تقلید کردن از نظر و رفتار دیگران اکتفا کند و اعتقادات گذشتگان و آباء و اجداد خود را چشم و گوش بسته بپذیرد بدون توجه به اینکه آیا مطابق با واقع یا خلاف واقع است، در این صورت، او برخلاف فطرت خود قدم برداشته است. قرآن به شدت تقلید بی‏دلیل را محکوم کرده چنانکه پیروی از هوا و هوس و نرفتن به دنبال درک حقایق را نادرست می‏داند و از آنجا که ما در گذشته به تفصیل در این زمینه‏ها پرداخته‏ایم در اینجا به همین مقدار خلاصه، بسنده می‏کنیم و طالب تفصیل می‏تواند به بحثهای گذشته رجوع کند.
آفت و یا رذیلت دیگر آن است که معلوماتی را که به نحوی یا برای دنیا و یا برای آخرتش مفیدند رها کرده است و به سراغ چیزی برود که به دردش نمی‏خورد نه برای زندگی دنیوی‏اش مفید است و نه برای آخرتش. در این صورت، کار او لغو و بیهوده است و آیاتی که کار لغو را مورد مذمت قرار داده‏اند شامل این کار نیز که مصداقی از کارهای لغو است می‏باشد.