همانطور که قبلا هم گفتهایم مهمترین آفات و موانع در راه تحصیل علم یقینی، آفات روانی هستند که انسان را از جستجوی حقیقت و وصول به علم باز میدارند. کسی که تابع هوای نفس است، از آنجا که کشف واقعیت ممکن است برایش درد سر ایجاد کند و وی را از رسیدن به خواسته هایش باز دارد، تمایلی به آن ندارد و از رفتن به دنبال حقیقت و تحصیل علم قطعی خودداری میکند.
در تحلیل این وضع به اینجا میرسیم که چنین شخصی در واقع، خود را بطور کامل نشناخته و به گمان آن که تمام حقیقت و هستی وی همان بدن اوست، زندگی خود را در همین زندگی دنیوی و رسیدن به خواستههای نفسانی خلاصه میکند. تمام توجهش در امور مادی، متمرکز خواهد شد و سایر ابعاد وجودی خود را به دست فراموشی میسپرد. او عملی را دنبال میکند که فقط در خدمت هوای نفس و اشباع تمایلات مادی باشد و در غیر این صورت، رنج تحصیل علم را نه تنها تحمل خواستههای نفسانی او را بگیرد مورد انکار او قرار خواهد گرفت. خداوند در یکی از آیات قرآن میفرماید:
وجحدوا بها واستیقنتها انفسهم ظلما و علوا(59).
از روی ظلم و برتری طلبی آن را انکار میکنند در حالی که بر یقین دارند،
انگیزه برتریطلبی و تجاوز به دیگران منشا میشود تا به دنبال علم یقینی نروند و حتی اگر زمینهاش هم فراهم شده انکارش بکنند. بنابراین، هوای نفس یکی از آفات روانی است که انسان را از جستجوی حقیقت و تحصیل علم قطعی باز میدارد.
آفت دیگر تحصیل علم قطعی تقلید است. فطرت انسان اقتضا دارد راهی را برای کسب علم برگزیند که او را به واقع برساند و اگر صرفا به تقلید کردن از نظر و رفتار دیگران اکتفا کند و اعتقادات گذشتگان و آباء و اجداد خود را چشم و گوش بسته بپذیرد بدون توجه به اینکه آیا مطابق با واقع یا خلاف واقع است، در این صورت، او برخلاف فطرت خود قدم برداشته است. قرآن به شدت تقلید بیدلیل را محکوم کرده چنانکه پیروی از هوا و هوس و نرفتن به دنبال درک حقایق را نادرست میداند و از آنجا که ما در گذشته به تفصیل در این زمینهها پرداختهایم در اینجا به همین مقدار خلاصه، بسنده میکنیم و طالب تفصیل میتواند به بحثهای گذشته رجوع کند.
آفت و یا رذیلت دیگر آن است که معلوماتی را که به نحوی یا برای دنیا و یا برای آخرتش مفیدند رها کرده است و به سراغ چیزی برود که به دردش نمیخورد نه برای زندگی دنیویاش مفید است و نه برای آخرتش. در این صورت، کار او لغو و بیهوده است و آیاتی که کار لغو را مورد مذمت قرار دادهاند شامل این کار نیز که مصداقی از کارهای لغو است میباشد.