در این باب بیست و یک حدیث وارد شده که در اینجا آنچه را که جامعتر و مفیدتر بنظر رسید، برشته تحریر در آوردیم.
گندم فروشی بنام ابیولاد میگوید از امام صادق (علیه السلام) پرسیدم منظور از گفتار خدای متعال که میفرماید و بالوالدین احساناً و به پدر و مادرتان احسان کنید، این احسان و نیکی چیست؟
فرمود: با آنها نیکو مصاحبت کنی و خوشرفتاری نمائی و آنها را وانداری که آنچه را که بدان نیاز دارند، از تو بخواهند، اگر چه توانگر باشند (یعنی حوائج آنها را نگفته فراهم کنی) مگر نه اینستکه خدای متعال میفرماید:
لن تنالوا البرحتی تنفقوا مما تحبون
به حقیقت بر (احسان و نیکی) نرسید مگر از آنچه برای خود دوست دارید انفاق کنید راوی گفت: سپس امام صادق (علیه السلام) فرمود:
اما گفتار خدای متعال:
اما یبلغن عندک الکبر احد هما اوکلا هما فلا تقل لهما اف و لاتنهر هما:
(هر گاه یکی از آنها یا هر دو، نزد تو بدوران پیری برسند، بآنها اف نگو و با آنها درشتی نکن) فرمود یعنی اگر عرصه را برای تو تنگ بنمایند و ناراحتت کنند، در مقابل آنها اف مگو. و اگر تو را کتک زنند با آنها درشتی مکن و با آنها به احترام سخن بگو و بگو خدا شما را بیامرزد. گفتار کریمانه اینست.
و فرمود:
و اخفض لهما جناح الذل من الرحمه
(از روی مهربانی) در برابر آنها اظهار کوچکی و فروتنی کن) یعنی: چشم بآنها خیره مکن و جز با مهر و عطوفت نظر بسوی آنها مینداز و صدایت را بلندتر از صدای آنها مکن و دست بالاتر از دست آنها دراز منما، و در راه رفتن بر آنها پیشی مگیر.
امام صادق (علیه السلام) فرمود: مردی خدمت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) رسید و عرض کرد یا رسول الله مرا وصیتی فرما. آن حضرت فرمود:
چیزی را با خدا شریک مگیر اگر چه بآتش بسوزانند و شکنجهات دهند مگر آنکه دلت به ایمان آرامش یابد؛ و پدر و مادرت را اطاعت نما و بآنها نیکی کن، چه زنده باشند و چه مرده؛ و اگر تو را از خانه و دارائی خود باز دارند اطاعت نما زیرا که این امر از ایمان است.
امام کاظم (علیه السلام) فرمود: مردی از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) پرسید: یا رسول الله، حق پدر و فرزند چیست؟ فرمود: از حق پدر بر فرزند اینست که او را بنام نخواند، و پیش روی او راه نرود و پیش او ننشیند، و کاری نکند که اسباب دشنام دادن باو را فراهم نماید.
در خبر دیگر از حضرت صادق (علیه السلام) در ضمن توضیحی که به پرسش یکی از شیعیان از معنای آیه:
و وصینا الانسان بوالدیه حسنا
(و سفارش نمودیم انسان را به نیکی درباره پدر و مادرش ...) میداد فرمود: دنبال این آیه را بجمله
و ان جاهداک ان تشرک بیما لیس لک به علم فلا تطعهما:
عطف فرموده است که اگر از در مبارزه با تو در آیند و بکوشند که برای من چیزی را از روی نادانی شریک قرار دهی، در این صورت پیروی آنها مکن...
و فرمود: این جمله مهمتر و عظیمتر است از آنکه در اول به احسان وصله با آنها و رعایت حق آنان در همه حال امر فرموده است.
بنابراین حاصل فرمایش امام صادق (علیه السلام) اینست که: خدای متعال در این آیه انسان را امر میکند بر صله و نیکی در حق پدر و مادر هر چند که پدر و مادر با او بر شرک خدا مبارزه نمایند. منتها در مورد دعوت آنها بشرک، امر آنها را نباید اطاعت نمود ولی باقی احترامات لازمه را باید مراعات نمود. اما غیر از پدر و مادر اگر کسی بطرفداری شرک و کفر در آید مبارزه باوی لازم است.
امام صادق (علیه السلام) در خبر دیگری فرمود: چه مانع است مردی از شما را به نیکی کردن بپدر و مادرش، چه زنده باشند چه مرده؛ برای آنها نماز بخواند، از طرف آنها صدقه دهد، و به نیابت آنها حج نماید و از عوض آنها روزه بگیرد؛ کسی که چنین کند آنچه در حق آنها انجام داده بآنها میرسد و مانند آن در نامه عمل او مینویسند. و خدای متعال به نیکی وصله او خیر فراوانی عطا میفرماید.
در خبری دیگر است که امام صادق (علیه السلام) فرمود: مردی نزد پیغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آمد و گفت یا رسول الله بچه کسی احسان کنم؟ حضرت فرمود: به مادرت. عرض کرد سپس به کی؟ فرمود: به مادرت!. مرتبه سوم گفت سپس به کی؟ باز حضرت فرمود: به مادرت! مرد گفت: پس از آن؟ حضرت فرمود به پدرت.(17)
در خبری دیگر فرمود: مردی خدمت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) رسید و عرض کرد: یا رسول الله، من شوق جهاد دارم و برای جهاد با نشاط و نیرومندم. حضرت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: پس برو جهاد کن در راه خدا، زیرا اگر کشته شوی پیش خدا زندهای و روزی میخوری و اگر بمیری پاداش تو بر عهده خداست و اگر سالم برگردی، از گناهان پاک میشوی همچون روزی که از مادر زائیده شدی.
آن مرد گفت: یا رسول الله، من پدر و مادر پیری دارم دلشان خوش است که به من انس دارند و رفتن مرا بجهاد خوش ندارند. و رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: پس با پدر و مادرت بمان که سوگند بخدائی که جان من بدست اوست هر آینه یک شبانه روز انس گرفتن آنان با تو بهتر از یکسال جهاد در راه خدا است.
مردی به امام صادق (علیه السلام) عرض کرد: پدر و مادری دارم مخالف مذهب منند فرمود: بآنها احسان کن چنانکه بمسلمانان احسان میکنی در تأیید این خبر، از امام باقر (علیه السلام)، حدیثی وارد شده که فرموده: سه چیز است که خدای عزوجل در آنها برای احدی رخصت قرار نداده یعنی معذور نیستند: یکی ادای امانت است به نیکو کار و بدکردار - دوم وفای بعهد است در برابر نیکوکار و برکردار و سوم احسان بپدر و مادر، چه نیکوکار باشند و چه بدکردار.
در حدیث آخر این باب از امام باقر (علیه السلام) نقل میکند که آنحضرت فرمود: ممکن است بندهای در حیات پدر و مادرش نسبت بآنها نیکوکار و حق شناس باشد ولی پس از مرگشان بواسطه نپرداختن بدهیهائی که داشتند و یا طلب مغفرت و آمرزش نخواستن برای آنان خدا او را عاق والدین مینویسد به عکس ممکن است یکی در حیات پدر و مادر عاق والدین بوده ولی پس از مرگشان بدهیشان را بپردازد و یا طلب مغفرت برای ایشان کند و خدا او را نیکوکار و حقشناس پدر و مادر بنویسد. و از این حدیث چنین معلوم میشود که نپرداختن دیون پدر و مادر بلکه ترک استغفار برای آنها در شمار عقوق والدین قرار گرفته و عقوق والدین از گناهان کبیره است. بنابراین پرداخت دیون والدین و استغفار بر آنها پس از مردن بر فرزند واجب و لازم است