علل شکلگیری این پدیده به قرون وسطی برمیگردد. در زمانی که تحریف و نارسایی مسیحیت و ناتوانی آن در اداره اجتماع از یک سو و فشار و خفقان کلیسا بر اروپای شرقی از سوی دیگر به حد انزجار رسید، قیام عمومی علیه حکومت دینی کلیسا در آن سامان شکل گرفت.
این اعتراض که منجر به ظهور امانیسم در غرب شد، عامل تشکیک دینی، پذیرش نسبیت، اصالت دادن به تجربه و حواس در معرفت و دوری گزیدن از تعصب و غیرت دینی گردید و در نتیجه لیبرالیسم اخلاقی یا سهلانگاری در اعمال و تساهل در کردار را به وجود آورد.
نظریه تسامح و تساهل ابتدا در حوزه دین و فرهنگ ظهور کرد و سپس به حوزه سیاست نیز تسری داده شد و عامل به وجود آمدن مدارای سیاسی گردید که به موجب آن افراد جامعه و دولت نباید در فعالیتها یا عقاید دیگران مداخله کنند و یا حساسیت اخلاقی و اعتقادی در قبال رفتارها و ایدههای دیگران از خود بروز دهند. هر چند که این رفتارها از نظر آنها غلط، غیر اخلاقی و گمراه کننده باشد.
این امر با مبانی اسلام، از جمله امر به معروف و نهی از منکر در تضاد است.
امیرمومنین علی (ع) میفرمایند:
کلکم راع و کلکم مسؤول عن رعیته
همه شما (نسبت به دین و جامعه) نگهبانید و همه شما نسبت به آنچه که نگهبانید مسئولیت دارید.(130)
مدارا، تسامح و تساهل از سوی جان لاک فیلسوف انگلیسی در سال 1685 میلادی در رسالهای با عنوان "مکتوبی در باب تساهل و مدارا" مطرح شد. وی به طرح گسترده این مفهوم پرداخت که دولت، کلیسا و افراد نباید در کارهای یکدیگر مداخله کنند و از همین زمان کثرتگرایی دینی (پلورالیزم دینی) و جدایی دین از سیاست (سکولاریسم) معنی و مفهومی جدیتر به خود میگیرد. لذا میتوان گفت که یقیناً تسامح و تساهل در حوزه دین و فرهنگ، مقدمه تسامح و تساهل در حوزه سیاست یعنی پذیرش سکولاریسم میگردد.
متأسفانه مرعوبین و متجددین دینی با سوء تعبیر از احادیث نبوی سعی دارند این نظریه را به حوزه فرهنگ و اندیشه وارد نموده و بدین ترتیب فضا را برای ارتجاع روشنفکری باز کرده و توجیهی برای هجوم مرتجعان به دین و ارزشهای دینی داشته باشند و تدریجاً نظریه مذکور را تبدیل به وسیلهای برای به سازش کشانیدن انقلاب اسلامی در صحنههای سیاسی نمایند. عملکرد آنها در خصوص نرمش در مقابل آمریکا و... دلیل بر این مدعاست.
معتقدان به تسامح و تساهل دانسته یا ندانسته غیرت دینی و تعصب دینی را مورد تعرض قرار میدهند. غافل از این که روحیه دفاع از دین ریشه در فرهنگ عاشورایی دارد و یکی از دلایل مهم مصون ماندن مکتب تشیع در طول تاریخ، غیرت و تعصب دینی بوده است.
بنابراین تسامح و تساهل در حوزه فرهنگ و اندیشه که از سوی عدهای از خواص!؟ صورت میپذیرد در حقیقت تقدیم بهترین هدیه به طراحان و مجریان استراتژی نفوذ و استحاله انقلاب اسلامی میباشد.