ایجاد تحولات صنعتی در غرب مصادف بود با زمان فتحعلی شاه قاجار، به دستور عباس میرزای نایب السلطنه، تعدادی از دانشجویان برای تحصیل به اروپا اعزام شدند؛ این افراد در اولین برخورد با فرهنگ و تحولات صنعتی در اروپا مرعوب میشوند و در مراجعت، نقش یک مبلغ را برای اروپائیان خصوصاً قدرتهای استعماری ایفا مینمایند.
این خود باختگی از یک سو، منافع، مقاصد و اهداف استعمارگران (از جمله انگلیس و روسیه) از سوی دیگر، باعث گردید تا حکومتهای استعمارگر خصوصاً انگلیس، برای حفظ و گسترش سلطه خود اقدام به جذب و سازماندهی این تحصیل کردهها در لژهای فراماسونری نمایند.
میرزا محمد صالح شیرازی که در سال 1230 ه ق (1190 ه ش) برای تحصیل به انگلستان فرستاده شد، جزء اولین کسانی بوده که به عضویت لژهای فراماسونری درآمده است.(56)
براساس منافع بیگانگان، این به اصطلاح روشنفکران نیز به گروههای مختلف تقسیم شدند و هر گروه مأموریت حفظ منافع و گسترش سلطه قدرتی را عهدهدار شدند که کعبه آمال آنان بود.
میرزا فتحعلی آخوندزاده یکی از عناصر روشنفکری وابسته بود که تمایل بسیار زیادی به روس داشت.
دسته دیگری از جماعت به اصطلاح روشنفکر نیز متحیر و مرعوب غرب شده بودند و آنجا را قبلهگاه خود کردند از جمله این افراد میتوان به میرزا ملکمخان اشاره نمود.
میرزا ملکمخان را اولین مؤسس لژهای فراماسونری در ایران ذکر کردهاند. او فرزند میرزا یعقوب - مترجم سفارت روس - بود و درباره او نوشتهاند که در سراسر زندگی خود برای انگلستان جاسوسی کرده است. وی در سال 1268 ه.ش به ایران مراجعت نمود و فراموشخانه را تأسیس کرد و به دنبال آن جامع آدمیت تأسیس شد که از جمله اعضای آن فروغی و مصدق السلطنه را میتوان نام برد.(57)
میرزا ملکمخان معتقد بود:
بنا به اصل ترقی، هر چیزی که متعلق به گذشته باشد از اعتبار ساقط است و به کار نمیآید و اگر اصالتی هم در گذشته باشد، در گذشته غرب است نه در گذشته ما.
حسن تقیزاده از عوامل وابسته به تشکیلات فراماسونری و از مهرههای روشنفکری وابسته بود.او آنچنان دچار خود باختگی شده بود که اعتقاد داشت:
وظیفه اول همه وطنپرستان ایران، قبول و ترویج تمدن اروپا بلاشرط و قید و تسلیم مطلق شدن به اروپا و اخذ آداب و عادات و... کل اوضاع فرنگستان است... ایران باید ظاهراً و باطناً و جسماً و روحاً فرنگی مآب شود.(58)
بنابراین روشنفکری در ایران در اثر خود کم بینی عناصر به اصطلاح روشنفکر و براساس اهداف قدرتهای استعماری و حمایت آنان به صورت وابسته و بیمارگونه تولد و گسترش یافت.
رهبر معظم انقلاب اسلامی در این خصوص میفرمایند:
در یک نگاه اجمالی به پیشینه ارتجاع روشنفکری در ایران، براساس مدارک موجود، روشنفکری از همان ابتدا بیمار متولد شد و آلت دست قدرتهای استکباری برای رسیدن به مقاصدشان قرار گرفت.(59)