عن علی علیهالسلام قال: خیر المکارم الایثار(163)
حضرت علی علیهالسلام فرموده:
ایثار، بهترین کرامت اخلاقی برای انسانهاست.
بیگمان در صدر اسلام یکی از عوامل نشر دین حق و گسترش آیین الهی ایثار و تفضل مسلمانان بود که با خلوص نیت و به انگیزه ایمان نسبت به یکدیگر انجام میدادند و برای این مطلب شواهدی در آیات و روایات و تاریخ وجود دارد که در این جا برای شاهد، پارهای از آنها ذکر میشود.
کعبه مکرمه معبد مقدس و مطاف بسیاری بود که همه ساله از دور و نزدیک برای حج و عمره به مکه میآمدند. رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم برای آن که دعوت خود را به گوش اقوام مختلف برساند و آنان را از مأموریت خویش آگاه سازد در آن شهر توقف نمود و ناملایمات گوناگون و آزارهای مختلفی را که از مشرکین میدید تحمل میکرد و به تبلیغ خود ادامه میداد.
موقعی که دشمنان با هم متحد شدند و به قتل آن حضرت همت گماردند، ماندن در مکه معظمه برای پیشوای اسلام به مصلحت نبود، لذا حضرتش بر آن شد که از مکه خارج شود و به مدینه مهاجرت نماید. پس از این حضرت تصمیم خود را عملی نمود و به مدینه حرکت کرد. پیش از آن که نبی معظم به مدینه برود، مبلغی از طرف حضرت به مدینه رفته بود، اسلام را تبلیغ نموده بود و مردم مدینه از دعوت آن حضرت آگاهی داشتند و عده قابل ملاحظهای به اسلام ایمان آورده بودند. از این رو پیشوای معظم اسلام هنگام ورود به مدینه مورد استقبال واقع شد و اهالی مقدم مبارکش را مورد احترام و تکریم قرار دادند.
مسلمانان که در مکه ایمان آورده بودند، پس از هجرت آن حضرت در مضیقه بیشتر قرار گرفته و مورد تحقیر و اهانت زیادی واقع شدند و به آنان اجازه توقف در مکه و انجام فرایض دینی داده نمیشد. ناچار به فکر افتادند که تدریجا مکه را ترک گویند و خویشتن را از آن محیط فاسد و شرکآلود برهانند و برای تحقق بخشیدن به این هدف لازم بود از خانه و زندگی و از اموال و اثاث خود چشم بپوشند، زیرا مشرکین اجازه نمیدادند که آنان اموال خویش را از مکه خارج کنند.
این تهیدستان از وطن رانده شده، سرمایهای با خود جز ایمان به خداوند و امید به فضل باریتعالی، نداشتند و هدف آنان اعلای حق و یاری پیشوای اسلام بود.
قرآن شریف درباره اینان فرموده است:
للفقراء المهاجرین الذین اخرجوا من دیارهم و اموالهم یبتغون فضلا من الله و رضوانا و ینصرون الله و رسوله اولئک هم الصادقون؛(164)
فقرای مهاجرین که از دیار و اموالشان اخراج گشتهاند، در طلب فضل و خشنودی باریتعالی بودهاند. اینان با خلوص و صداقت در اندیشه یاری خدا و پیامبرش هستند و این فکر مقدس را در سر میپرورند.
ایامی که مهاجرین به مدینه آمده بودند و در فقر و تنگدستی به سر میبردند، مقدار قابل ملاحظهای از اموال یهودیهای بنینضیر بدون جنگ و جدل به دست مسلمانان افتاد.
چون این اموال غنیمت جنگی نداشت و مشترک بین همه نبود، به امر باریتعالی در اختیار شخص رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم قرار گرفت.
خداوند اموال بنینضیر را اختصاص به رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم داد تا هر طور که بخواهد عمل کند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم آن را بین مهاجرین تقسیم نمود و به انصار چیزی از آن نداد جز سه نفر که نیاز داشتند و آنان ابودجانه و سهل بن حنیف و حارث بن صمه بودند.
جمعیت انصار از اختصاص اموال بنینضیر به مهاجرین نه تنها از پیشوای اسلام آزردهخاطر نگشتند بلکه داوطلب ایثار گردیدند و روی بزرگواری و تفضل حاضر شدند از جهت مسلکن و لباس و غذا آنان را یاری دهند، حتی بعضی از انصار که خودشان از جهتی نیازمند بودند مهیا گشتند مهاجرین را بر خود مقدم دارند و این مطلب در قرآن شریف آمده است:
و الذین تبوّءوا الدار و الایمان من قبلهم یحبون من هاجر الیهم و لا یجدون فی صدورهم حاجة مما اوتوا و یؤثرون علی انفسهم و لو کان بهم خصاصة؛(165)
انصار که پیش از آمدن مهاجرین مدینه را جایگاه ایمان ساخته بودند با ورودشان نسبت به آنان ابراز علاقه کردند، علاوه بر آنکه در دل احساس احتیاجی به اموال بنینضیر داشتند، حاضر شدند از روی تفضل به مهاجرین ایثار نمایند، هر چند بعضی از انصار خود در مضیقه بودند ولی مهاجرین را بر خویشتن مقدم داشتند.
ایثار و تفضل از ناحیه انصار نسبت به مهاجرین بیبضاعت در صدر اسلام و نزول آیه: و یؤثرون علی انفسهم و لو کان بهم خصاصة یکی از بزرگترین کرامات اخلاقی را پایهگذاری نمود.
اولیای گرامی اسلام ضمن روایات بسیاری با تعبیرهای مختلف همواره قدر و منزلت این کرامت اخلاقی را خاطرنشان می ساختند و در بعضی از روایات در پایان حدیث آن آیه شریفه را نیز قرائت مینمودند.
امام صادق علیهالسلام در وصف مومنین کامل چنین فرموده است:
هم البررة بالاخوان فی حال الیسر و العسر و المؤثرون علی انفسهم فی حال العسر کذلک وصفهم الله فقال و یؤثرون علی انفسهم؛(166)
آنان نسبت به برادران در حال تنگدستی و در حال گشایش نیکوکارانند. اینان در حال مضیقه، دیگران را بر خود مقدم می دارند و خداوند این گروه بزرگوار را این چنین توصیف نموده و فرموده است:
و یؤثرون علی انفسهم و لو کان بهم خصاصة
شاگردان تربیتیافته مکتب ایثار کوشا بودهاند که این کرامت نفس را در ضمیر خود زنده نگه دارند و در فرصتهایی که به دست میآورند دیگران را بر خویشتن مقدم میداشتند.
عن أَنَس قال: انه أهدی لرجل من اصحاب النبی صلی الله علیه و آله و سلم رأس شاة مشویّ فقال: ان أخی فلانا و عیاله أحوج الی هذا حقا فبعث (به) الیه فلم یزل یبعث به واحد بعد واحد حتی تداولوا بها سبعة أبیات حتی رجعت الی الاول؛(167)
انس بن مالک میگوید: به یکی از اصحاب پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم کله گوسفند بریانشدهای اهدا گردید.
مرد صحابی با خود گفت: فلان برادرم و عیالش به این غذا از من محتاجتر است؛ پس برای وی فرستاد. او نیز به تصور احتیاج بیشتر برادر دیگری برای آن برادر اهدا نمود. و خلاصه کله بریانشده هفت دور چرخید و سرانجام به منزل مرد صحابی یعنی آن کسی که به وی اهدا شده بود برگشت.
البته این چند نفر مسلمان نیاز فوری به آن غذا نداشتند ولی با این عمل مراتب ایثار و تفضل آنان نسبت به یکدیگر روشن گردید.(168)