از قرآن و روایات و همچنین برهانهای عقلی استفاده میشود که هدف نهایی از آفرینش انسان، تکامل روحی و معنوی و رسیدن به مقامی است که قرب به خداوند متعال نامیده میشود، و انسان با انجام دادن اعمال اختیاری میتواند به این مقام والا برسد.
اعمال اختیاری در صورتی که موجب نزدیک شدن به قرب الهی باشند عبادت نامیده میشوند. در اینباره قرآن کریم میفرماید:
و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون؛(1)
و جنیان و آدمیان را نیافریدم مگر برای این که مرا بپرستند.
عبادات را میتوان به دو دسته تقسیم کرد:
برخی از آنها فقط برای اظهار بندگی به پیشگاه الهی صورت میگیرند. قوام این گونه اعمال نظیر نماز و روزه به قصد قربت میباشد و بدون آن، ماهیتشان تحقق نمییابد.
دسته دوم، اعمال دیگری است که با هدف خاصی انجام میشوند و اگر مورد رضایت خداوند باشند و با قصد قربت تحقق یابند، عبادت به شمار میآیند.
بنابراین شرط اساسی در عبادت بودن یک عمل، قصد قربت است و هر قدر نسبت به آن اهتمام ورزیم، ارتباط نزدیکتری بین ما و خداوند برقرار میگردد و از جنبه معنی، به خداوند نزدیکتر میشویم.
از روایات اهل بیت علیهم السلام استفاده میشود که نماز، عبادت برتر است و خداوند متعال همه پیامبران و اولیاء را به آن سفارش کرده و این امر از قطعیات اسلام به شمار میرود. در قرآن نیز آمده است که خداوند به حضرت موسی علیهالسلام وحی فرمود:
و أقم الصلاة لذکری؛(2)
و برای یاد من نماز را بر پا دار.
حضرت عیسی علیهالسلام نیز در گهواره این سفارش خداوند را یادآور شد:
و أوصانی بالصلاة و الزکاة ما دمت حیّا؛(3)
و تا زندهام مرا به نماز و زکات سفارش کرده است.
اهمیت نماز تا به حدی است که قبولی عبادات دیگر به قبولی آن بستگی دارد و اگر نماز مورد قبول درگاه الهی قرار نگیرد، بقیه عبادات نیز قبول نخواهد شد.
امام صادق علیهالسلام میفرمایند:
ان اول ما یحاسب به العبد الصلوة فان قبلت قبل ما سواها؛(4)
اولین چیزی که بنده درباره آن حسابرسی میشود، نماز است؛ پس اگر پذیرفته شد، بقیه اعمال نیز پذیرفته خواهد شد.
ارتباط بین قبولی نماز و قبولی عبادات دیگر به توضیحی نیاز دارد که فعلا در صدد بیان آن نیستیم. منظور ما این است که بهترین راه رسیدن به قرب خداوند و نایل شدن به سعادت ابدی، نماز است؛ از این رو باید در انجام دادن آن اهتمام جدی داشت.
توجه به این نکته ضروری است که نماز ویژگیهایی دارد که به ظاهر شریعت مربوط میشود و رعایت آنها برای انجام دادن نماز صحیح لازم است؛ اما آنچه باعث تقرب حقیقی به خداوند میشود، روح نماز و توجه دل به خداوند است. به عبارت دیگر، انسان از راه دل با خداوند ارتباط برقرار میکند، نه از طریق شکل رفتار.
بنابراین برای استفاده بهتر و شایستهتر از نماز، باید بکوشیم روح نماز را بیشتر درک کنیم که این مهم با تعلق بیشتر دل به نماز حاصل میشود. بر این اساس، سعی ما بر آن است که درباره محتوای نماز مباحثی را ارائه کنیم.