با توجه به مطالب پیش گفته این سوال مطرح میشود که انگیزه و هدف مخالفان از این شیطنتها در مقابله با قرآن و فرهنگ دینی مردم چیست؟ برای پاسخ، ابتدا نظر قرآن را بررسی میکنیم و سپس به توضیح سخن حضرت علی علیهالسلام در نهجالبلاغه در این باره میپردازیم.
از قرآن چنین استفاده میشود که از همان آغاز نزول، شیطان در صدد برآمد و تمام سعی خویش را به کار گرفت تا با استفاده از نقاط ضعف شیاطین انس و انسانهای دنیا پرست، مردم را از قرآن جدا کند. از شیطان نیز جز این انتظار نمیرفت؛ زیرا قسم یاد کرده بود که فبعزتک لا غوینهم اجمعین الا عبادک منهم المخلصین؛(67) به عزتت سوگند، که همه آدمی زادگان را گمراه میکنم، مگر بندگان مخلص تو که از فریب دادن آنها مایوس هستم. شیطان برای عملی کردن نقشه خود مبنی بر گمراه کردن مردم و محروم کردن آنها از معارف قرآن، آیات متشابه قرآن کریم را دست آویز قرار داد. دنیاپرستان و اولیای خود را به تبعیت از متشابهات قرآن، بدون توجه به محکمات، تشویق و ترغیب مینمود تا از طریق آنان سایرین را نیز به تردید و گمراهی بکشاند. خدای متعال بعد از تقسیم آیات قرآن به محکمات و متشابهات میفرماید: فاما الذین فی قلوبهم زیغ فیتبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنه و ابتغاء تاویله(68) کسانی که سر تا پای وجودشان انحراف و پلیدی و خود پرستی است و قلبشان بیمار است و تحت تاثیر القائات شیطان قرار گرفتهاند، محکمات قرآن و عقاید بدیهی و روشن دین را رها میکنند و با استناد به ظاهر آیات متشابه در تلاشند تا با بیان و تفسیرهای نابجا و تحریف در معارف قرآن مردم را گمراه کنند. این چنین انسانهایی دست پروردگان شیطانند، که او را در تحقق بخشیدن به هدفش یاری میدهند. قرآن این انسانها را با عناوینی از قبیل فی قلوبهم زیغ یا فی قلوبهم مرض یاد میکند و مردم را از پیروی آنان بر حذر میدارد.
آنچه در این جا مورد تحقیق و بررسی قرار میگیرد، تبیین انگیزه چنین انسانهایی در مخالفت با فرهنگ دینی، از نظر قرآن است. قرآن کریم میفرماید کسانی با انگیزه ابتغاء الفتنه، متشابهات قرآن را ملاک فکر و عمل خود قرار میدهند و با دست آویز قرار دادن متشابهات یا با تاویل و تفسیرهای نادرست از آیات، ظاهر قرآن را رها کرده، فتنه جویی میکنند.
سوالی که در این جا مطرح میشود این است که فتنه چیست؟ و فتنه جویی کدام است؟ متخصصان علم لغت، به خصوص آنهایی که سعی دارند لغت را به معنای اصلی خود برگردانند و با توجه به معنای اصلی لغت واژهها را معنا کنند، گفتهاند فتنه در اصل به معنای داغ کردن شیء بر روی آتش است. آن گاه که شیء بر روی آتش قرار میگیرد تا داغ یا سوزانده یا ذوب شود، عرب از این معنا به فتنه؛ یعنی آن شیء را داغ کرد، تعبیر میکند. در قرآن نیز ماده فتنه به همین معنای لغوی به کار رفته است؛ آن جا که میفرماید: یوم هم علی النار یفتنون؛(69) یعنی روزی که آنها با آتش سوزانده میشوند.
بنابراین، اصل معنای لغوی فتنه سوزاندن و ذوب کردن است؛ لکن چنان که لغت شناسان میگویند گاه با توجه به لوازم یک معنای لغوی، آن معنا به لوازم یا ملزومات آن نیز سرایت میکند و با اشراب لازمه معنا و استعمال آن لغت در لازمه معنا، کمکم آن لازم به صورت معنای دوم و سوم برای لغت در میآید. لغت و واژه فتنه نیز بدین صورت است؛ زیرا چنان که گفته شد فتنه در اصل به معنای داغ شدن است، لکن داغ شدن یک لازمهای دارد و آن این که اگر این داغ شدن و در آتش قرار گرفتن در مورد انسان اتفاق بیفتد - نظیر آیه یوم هم علی النار یفتنون(70) - انسان حالت اضطراب پیدا میکند. اضطراب نیز گاه ظاهری و بدنی است؛ مثل آن که مربوط به داغ شدن و سوختن جسمانی است و گاه ناشی از امور باطنی و روحی است. پس اضطراب در واقع از لوازم فتنه و داغ شدن است؛ سپس از باب گسترش در معنای لفظ، به چیزهایی که باعث اضطرابهای معنوی و باطنی میگردد نیز فتنه اطلاق میشود. از آن جا که یک قسم از اضطرابهای روحی و روانی، اضطراب و نگرانی و تردیدی است که در زمینه اعتقادات پیش میآید؛ به آنچه چنین اضطرابهایی را باعث شود نیز فتنه گفتهاند.
آن جا که گفته میشود ((فتنه در دین))؛ به این لحاظ است که کسانی در صدد بر میآیند تا با القائات موهوم و باطل، متدینان را در اعتقادات و ایمانشان دچار تزلزل و اضطراب کنند و آنها را از دین حق و اعتقادات دینی برگردانند.
به امتحان نیز فتنه گفتهاند؛ زیرا موجب اضطراب و نگرانی است. چون انسان در هنگام امتحان، مضطرب و نگران نتیجه است، آرامش روحی و سکونت قلب ندارد. واژه فتنه در قرآن نیز آیات متعددی به همین معنای اضطراب ناشی از امتحان آمده است. قرآن میفرماید: انما اموالکم و اولادکم فتنه؛(71) اموال و فرزندان شما وسیله آزمایش شمایند. یا میفرماید: و نبلوکم بالشر و الخیر فتنه؛(72) ما شما را به وسیله خیر و شر و نعمت و نقمت میآزماییم. گاه نیز به خود عذاب و ناراحتی فتنه اطلاق شده است.
بدیهی است در آیه مورد بحث هو الذی انزل علیک الکتاب منه آیات محکمات هن ام الکتاب و اخر متشابهات فاما الذین فی قلوبهم زیغ فیتبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنه فتنه به معنای فتنه در دین مراد است؛ زیرا تبعیت از متشابهات با امتحان و آزمون تناسبی ندارد و کسانی که از متشابهات تبعیت میکنند در صدد شکنجه و عذاب کردن دیگران نیستند. نیز به معنای داغ کردن و سوزاندن نیست؛ بلکه فتنه جویی آنها بدین علت است که در صددند تا با دست آویز قرار دادن آیات متشابه، در افکار و عقاید دینی مردم تزلزل و اضطراب ایجاد کنند و آنها را گمراه نمایند.