تربیت
Tarbiat.Org

قرآن در آیینه نهج ‏البلاغه
آیت الله محمد تقی مصباح یزدی‏‏

انگیزه و هدف مخالفان فرهنگ دینی از نظر قرآن

با توجه به مطالب پیش گفته این سوال مطرح می‏شود که انگیزه و هدف مخالفان از این شیطنت‏ها در مقابله با قرآن و فرهنگ دینی مردم چیست؟ برای پاسخ، ابتدا نظر قرآن را بررسی می‏کنیم و سپس به توضیح سخن حضرت علی علیه‏السلام در نهج‏البلاغه در این باره می‏پردازیم.
از قرآن چنین استفاده می‏شود که از همان آغاز نزول، شیطان در صدد برآمد و تمام سعی خویش را به کار گرفت تا با استفاده از نقاط ضعف شیاطین انس و انسان‏های دنیا پرست، مردم را از قرآن جدا کند. از شیطان نیز جز این انتظار نمی‏رفت؛ زیرا قسم یاد کرده بود که فبعزتک لا غوینهم اجمعین الا عبادک منهم المخلصین؛(67) به عزتت سوگند، که همه آدمی زادگان را گمراه می‏کنم، مگر بندگان مخلص تو که از فریب دادن آنها مایوس هستم. شیطان برای عملی کردن نقشه خود مبنی بر گمراه کردن مردم و محروم کردن آنها از معارف قرآن، آیات متشابه قرآن کریم را دست آویز قرار داد. دنیاپرستان و اولیای خود را به تبعیت از متشابهات قرآن، بدون توجه به محکمات، تشویق و ترغیب می‏نمود تا از طریق آنان سایرین را نیز به تردید و گمراهی بکشاند. خدای متعال بعد از تقسیم آیات قرآن به محکمات و متشابهات می‏فرماید: فاما الذین فی قلوبهم زیغ فیتبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنه و ابتغاء تاویله(68) کسانی که سر تا پای وجودشان انحراف و پلیدی و خود پرستی است و قلبشان بیمار است و تحت تاثیر القائات شیطان قرار گرفته‏اند، محکمات قرآن و عقاید بدیهی و روشن دین را رها می‏کنند و با استناد به ظاهر آیات متشابه در تلاشند تا با بیان و تفسیرهای نابجا و تحریف در معارف قرآن مردم را گمراه کنند. این چنین انسان‏هایی دست پروردگان شیطانند، که او را در تحقق بخشیدن به هدفش یاری می‏دهند. قرآن این انسان‏ها را با عناوینی از قبیل فی قلوبهم زیغ یا فی قلوبهم مرض یاد می‏کند و مردم را از پیروی آنان بر حذر می‏دارد.
آنچه در این جا مورد تحقیق و بررسی قرار می‏گیرد، تبیین انگیزه چنین انسان‏هایی در مخالفت با فرهنگ دینی، از نظر قرآن است. قرآن کریم می‏فرماید کسانی با انگیزه ابتغاء الفتنه، متشابهات قرآن را ملاک فکر و عمل خود قرار می‏دهند و با دست آویز قرار دادن متشابهات یا با تاویل و تفسیرهای نادرست از آیات، ظاهر قرآن را رها کرده، فتنه جویی می‏کنند.
سوالی که در این جا مطرح می‏شود این است که فتنه چیست؟ و فتنه جویی کدام است؟ متخصصان علم لغت، به خصوص آنهایی که سعی دارند لغت را به معنای اصلی خود برگردانند و با توجه به معنای اصلی لغت واژه‏ها را معنا کنند، گفته‏اند فتنه در اصل به معنای داغ کردن شی‏ء بر روی آتش است. آن گاه که شی‏ء بر روی آتش قرار می‏گیرد تا داغ یا سوزانده یا ذوب شود، عرب از این معنا به فتنه؛ یعنی آن شی‏ء را داغ کرد، تعبیر می‏کند. در قرآن نیز ماده فتنه به همین معنای لغوی به کار رفته است؛ آن جا که می‏فرماید: یوم هم علی النار یفتنون؛(69) یعنی روزی که آنها با آتش سوزانده می‏شوند.
بنابراین، اصل معنای لغوی فتنه سوزاندن و ذوب کردن است؛ لکن چنان که لغت شناسان می‏گویند گاه با توجه به لوازم یک معنای لغوی، آن معنا به لوازم یا ملزومات آن نیز سرایت می‏کند و با اشراب لازمه معنا و استعمال آن لغت در لازمه معنا، کم‏کم آن لازم به صورت معنای دوم و سوم برای لغت در می‏آید. لغت و واژه فتنه نیز بدین صورت است؛ زیرا چنان که گفته شد فتنه در اصل به معنای داغ شدن است، لکن داغ شدن یک لازمه‏ای دارد و آن این که اگر این داغ شدن و در آتش قرار گرفتن در مورد انسان اتفاق بیفتد - نظیر آیه یوم هم علی النار یفتنون(70) - انسان حالت اضطراب پیدا می‏کند. اضطراب نیز گاه ظاهری و بدنی است؛ مثل آن که مربوط به داغ شدن و سوختن جسمانی است و گاه ناشی از امور باطنی و روحی است. پس اضطراب در واقع از لوازم فتنه و داغ شدن است؛ سپس از باب گسترش در معنای لفظ، به چیزهایی که باعث اضطراب‏های معنوی و باطنی می‏گردد نیز فتنه اطلاق می‏شود. از آن جا که یک قسم از اضطراب‏های روحی و روانی، اضطراب و نگرانی و تردیدی است که در زمینه اعتقادات پیش می‏آید؛ به آنچه چنین اضطراب‏هایی را باعث شود نیز فتنه گفته‏اند.
آن جا که گفته می‏شود ((فتنه در دین))؛ به این لحاظ است که کسانی در صدد بر می‏آیند تا با القائات موهوم و باطل، متدینان را در اعتقادات و ایمانشان دچار تزلزل و اضطراب کنند و آنها را از دین حق و اعتقادات دینی برگردانند.
به امتحان نیز فتنه گفته‏اند؛ زیرا موجب اضطراب و نگرانی است. چون انسان در هنگام امتحان، مضطرب و نگران نتیجه است، آرامش روحی و سکونت قلب ندارد. واژه فتنه در قرآن نیز آیات متعددی به همین معنای اضطراب ناشی از امتحان آمده است. قرآن می‏فرماید: انما اموالکم و اولادکم فتنه؛(71) اموال و فرزندان شما وسیله آزمایش شمایند. یا می‏فرماید: و نبلوکم بالشر و الخیر فتنه؛(72) ما شما را به وسیله خیر و شر و نعمت و نقمت می‏آزماییم. گاه نیز به خود عذاب و ناراحتی فتنه اطلاق شده است.
بدیهی است در آیه مورد بحث هو الذی انزل علیک الکتاب منه آیات محکمات هن ام الکتاب و اخر متشابهات فاما الذین فی قلوبهم زیغ فیتبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنه فتنه به معنای فتنه در دین مراد است؛ زیرا تبعیت از متشابهات با امتحان و آزمون تناسبی ندارد و کسانی که از متشابهات تبعیت می‏کنند در صدد شکنجه و عذاب کردن دیگران نیستند. نیز به معنای داغ کردن و سوزاندن نیست؛ بلکه فتنه جویی آنها بدین علت است که در صددند تا با دست آویز قرار دادن آیات متشابه، در افکار و عقاید دینی مردم تزلزل و اضطراب ایجاد کنند و آنها را گم‏راه نمایند.